॥॥७ा 8॥४१॥)॥१७ 8९0)()९
1६.7९ 2२७8-६४
॥४॥॥-॥॥४ 1-८
3000 0४-४४
॥॥>2.६॥३१॥.॥॥॥1))).
11€£8006 0४.४

()॥५॥४/८॥२७/१|_
(_|3२,र

0[॥ 192942

२०7१००
॥४$७--/॥४]

इन्दिरासन्त

0ए--901--२6-3-70--5,000
0959114311. पा ०1८२१५७1१7 11017र्‍.17१₹

€811 1४०, ॥॥ 46 3. | 3002085101 !४० /श व व 6 3
0101 $ झक 3

गुगीट

ग'॥॥18 ७००८ ५५०५१ 0९ लप ताट 00 0" एर्लम2 ॥० 082 138 113110१ 0९0109

>> £% & &७ .£ ७८६ /८७. ७» .0

अनुक्रम

» रयामली
, देवली
* मला भी वाटते हो !

ते अश्र !

« पीर आणि पादुका
. शेवडे मास्तरांची कमळी

तें बुडणारं मूल

, तडजोंड
, कठीण ग बाई !

६9061 ९०4००प)

(१५७०८6७ 1969

प्र ॒ का दहा क
श्री वि. दामले, बी. कोरस,
एन्‌. के पब्लिशिंग हाऊस
६२७ बुधवार, पुणें २

सवे हक्क स्वाधीन

मु र क
य. गो. जोशी, बो ए (आओ)
आनंद मसुद्रणालयं
१९६४६ सदक्षिव, पुणें २

उयामली:ल्त्ण १ १

रात्री बाराचा सुमार असेल, सोमा वारली याच्या घरापुढच्या प्ररास्त
भ्षागंत बरीच मंडळी जमली होती. दोन मोठ्या गसबह्या मध्यें क्षग-
झगत होत्या. घरांच्या भिंतीलगत दहावीस बायका जमल्या होत्या.
छगडधाची चौघडी पांधरळेली. बहुतेकीच्या कडेवर मूल आणि तेंहि
उघडंबंब. कुणी बसल्या होत्या. कुणी संकोचानं उभ्या होत्या, पढच्या
बाजूंत पुरुषमंडळी बसली होती. अंगांत एक कांबळ्याचं किंवा खार्दींचं
फाटक॑ जाकिटासारखं कुडत, कानावरून एक रुमालवजा फडकं आणि
कमरेला रुंगोरी बसणं तरी कसं सर्वांचे सारखं. मांडी घाळून बसण
त्यांना माहीतच नाहीं. नेहमीं उकडवं बसायचं. मग तें विश्रांतीसाठी
असो किंवा कामासाठी असो. मध्यभागी आमच्या संस्काते पथकाचा
कार्यक्रम सुरू होता. आषाढी एकादशीच्या निमित्तान भजन पुरू होतं.

त्या वाडयात पंधरावीसच घरं होतीं आणि बहुलेक मंडळी जमळेली
दिसत होती. पलीकडच्या एका कुडाच्या दाराआढ प्रकाश दिसत दीता.
तिथ॑ राहात असलेल्या बायकांना भजनासाठीं बोलवावं म्हणून मीं सह-
जच दार लोटलं आणि आंत पाऊल टाकलं,

खोली अगदीं लहानच होती. तिचे पुन्हा कूड घाळून दोन भांग
केले होते. पलीकडचं स्वयंपाकधर असावं. भिंतीशी बाज होती. बाजे-
समोरच्या भिंतीवर ढणाढणा पेटणारी चिमणी खिळ्याला अडकवून
ठेवली होती. तिथंच एक अगदीं जुनं मीनाक्षी या सिनेमानटीचं वित्र
चिकटवलं होतं. आणि जवळच टिनच्या चौकटीचा एक छोटा आरसा
टांगलेला होता.

२ इ्यामढी

“९ बाई, देवाचं नांव ऐकायला चला की--” आंत येतांच मीं म्हटलं.

बाजेवर्रील स्रीनं पाघरलेल्या लगड्याशी जरा चाळवाचचाळव केली
आणि मान उच्चावून म्हटलं,

“ या हा बा-बाई-मी धा दिसांतली आहे. मी कशी येव ना?”

मी बाजेजवळ गेले तों खरंच |! एक काळभोर गुटगुटीत बालक तिथं
चिमणीकडे पाहात मुठी चोखत पडलं होतं. उघडं, अगदीं उघडं. बाजे.
वरदेखील एक जुनेराचा फडका हंतरला होता आणि ह्यावरच ती.
झापली होती. तिन॑ पाघरल हात तेंच तिच नेसूचं वस्र असावं.

“ काय ग, मुलाला थंडी नाहीं का वाजत १”

“ ब्याजे$त-ना कशी £”

“ मग त्याला अंगात-पाघरायला-१६ ”

“ घाळू ना-त्याने अज्जून आणला व ना-बसाव्हा ना ” तिनं
बाजेखाली पडलेल्या पाटवजा अरुंद फळीकडे बोट दाखवून म्हटलं.

तिचं बोलणं मोठं गोड, आजेवी आणि किंचित्‌ हेळ काढून भसं
होतं. मी बाजेवरच बसलें, बाळाच्या अंगावरून हात फिरवला.

“ माहां लेकरू-बेस आहे ना? ” तिनं मला हंसतईंसत विचारलं.

“वा कितीतरी बेस- ”

मग तिनं मला पडल्या पडल्याच सागितले. तिचा नवरा बुध्या
वाडीत कामाला होता. त्याला सवे दिवसभर पघाडींतच खपावं लागे.
तरी तो वेळ काहून घरीं येत होता. चार दिवस होतांच हीच घरांतील
कार्म आणि रांधणं करत होती. तिचे मूळ फार सुख देणार होतं.
मुळींच रडायचं नाहीं. सारखं झोंपूनज्ञांपून राहायच, आणि याचंच ती
किती वेळ कौतुक करीत राहिली होती. एकदम तिला काय वाटलं
कुणाला ठाऊक ! ती चटकन्‌ उठून बसली, बसल्या बसल्याच लगड
गुंडाळून घेत ती म्हणाली,

“ बाई - चा-माझ्या हातचा चा- चालेल तुला- करूं ना थोडा-
उला-उला --”

मी नको म्हणत असतांच ती बाजेवरून उतरली.

शयामडी ..

तिच्या या आदरातिथ्यानं माझा जीव दडपल्यासारखा झाला,

“ नको, नको. तू बैस, मी तुला चहा करूम देतें आणि मी पण
घेते.” म्हणत मी तिच्या अगोदर चुलीकडे गरेळें, तिला बसायला
दडी दिली, आणि 'चहाचे सामान जमवू लागलें. स्वयंपाकघर कसं
लख्ख होतं. दोनतीन गाडगी होतां तीं व्यवस्थित रचून ठेवली
होतीं. ताब्याची एक छोटी कळशी दिव्याच्या प्रकाशांत क्षगझगत
होती. दोन तीन शिंकीं टांगलीं होतीं, त्यांत कादे, वाळलेले मासे असं
कांहींबाही ठेवलेलं होतं. एकच चुला होता पण स्वच्छ सारवून
ठेवळेंला होता. कोपऱ्यांत लाकडाची मोळी होती.

काटक्या लावून मीं विस्तव केला आणि अल्युमिनमच्या --तिथल्या
एकुलत्या एक भाड्यांत चांगलं चार कप पाणी भाघण ठेवून दिलं,

“ बाई त्याला पण ठेवा न--” तिन॑ लाजत सागितलं,

एका गंजलेल्या सिगरेटच्या डब्यांत साखर होती. लिप्टन टी
गलेचं बारक॑ पुडकं तिथंच एका बारक्या फळावर सुडपून ठेवलेलं होतं.
शिंक्यावरील लोटक्यातून तिनं मला दूध काढून दिलं.

वाडगा भरून चहा मीं तिच्यापुढे केला, मीं अधी कप घेतला
आणि तिच्या धन्याला थोडा झाकून ठेवला, गरमगरम चहाचे घुटके
घेत ती किती वेळ बोलत राहिली होती->

तिचे नांव होते पाकळी.

पाकळी चार वर्षापूर्वी बहिणींच्या बाळंतपणासाठी म्हणून या पाड्यांत
आली होती. तेव्हांचीच गोषट॒-<

कोझवाडच्या शेतकी शाळेंत कुणी बडे पाहुणे आले होते. त्यांना
वारली लोकांचा नाच पाहायचा होता. आजूबाजूच्या पाड्यांतून
तरुणांना बोलावून घेण्यात आलं होतं आणि रात्रीं शाळेसमोर नाच
द्दोणार होता. पाहायला खूप लोक जमले होते.

तारपं वाजविणारा मधे उभा राहिला भाणि तरुणांनी त्याच्या भोवती
"केर धरला. एक पाऊल पुढं व, एक मार्ग टाकत त्याच वेळीं तालावर

८] क्रैयामली

टाळ्या देत नाच सुरू झाला. आणि नाचाचा एक विवक्षित फेर
येताच एकदम त्या वतुळात एक तरुण शिरला. त्यानं आपल्या
सर्वागाभोवती झाडाच्या डहाळ्या लावल्या होत्या मस्तकावरहि
डहाळीचचाच मुकुट होता त्यानं वतुळात येताच चारपाच वाकड्या-
तिकड्या उडधा मारल्या आणि मग एकदम गाण म्हणायला सुरुवात केली.

“ नाचू कोठ-नाचू कोठ £ 7
त्याचा तो प्रश्न होता. लगेच स्त्रियातून पाचसहा तरुणी उठून
उभ्या राहिल्या आणि त्यांनीं उत्तर दिले.

६ घरतरीचे पाठी वररं 5”

त्यांचा बारीक चढा सूर तारप्याच्या आवाजात मिसळून जाऊन
शेवटीं एकदम थाबे.
५ घरतरी ती त्‌ मायरं 5
नाचूं कोठरं £ 7

पुनहा स्तरियानी उत्तरं दिलीं.

“६ जावतरींचे मागावर र 5
छे |! गावतरी पण माताचा. मग कुठं नाचायचं १

£ बारडाच्या पायथ्यावरं
छे! तो तर पवित्र डोंगर-तो पिता-

॥ नाचूं कोठ र 5! ”

पुन्हा प्रश्न आला.
क्षणभर सगळीकडे स्तब्ध झाल.

५ नाचा तू नाची काळजावरीरं 5”
आता आवाज आला तो एकाच तरुणीचा

५ काळजावर नाच.

श्यामळी क

तिनं म्हटलेळे बोल म्हणून फेर धरणाऱ्यानीं द्रुत ल्यींत पावलं
टाकलीं आणि “भिरेर॑” असा आवाज करून वाकून नाच पुरा केला,

डहाळी बांधलेल्या व्यक्तीनं भराभर डहाळ्या फेकून दिल्या. आणि
ज्या दिदोला तरुणी उभ्या होत्या तिकडे पाहिलं आपल्याला निरुत्तर
करणारी कोणती तरुणी हेच त्याला पाहायचं होतं सव ल्यांत
ओळखीच्या होत्या एकच त्यात अनोळखीची होती त्यानं तिच्याकडे
निरखून पाहिलं

उफाड्या बांध्याची चांगली अठरावीस वर्षांची ती पोर होती शदरी
रंगाच पातळ ती अगदीं चोपून नेसली होती अजून लम झालं नसावं,
कारण अगावर पदर नव्हता. रुप्याच्या सऱ्यापुतळ्यांनी तिचा गळा
भरून गेला होता तिनं केसहि व्यवस्थित विंचरले होते आणि
अबाड्याच्या बाजून चकचकात पिना लावल्या होत्या. आकुरीच्या गेंदेदार
फुलाचे गुच्छ तिनं आबाडधावर खोवले होते ते पुढूनाहने दिसत हाते.
त्याचं तें डोळे विस्फारून पाहणं पाहून तिला हंसू आलं कौ काय
कोण जाणें ती हसली तेव्हां तिचे पाढरेशुभ्र दात इतके मोहक दिसले |

“ क्षोगाची रा पोयरी ही १ ” त्यानं बाजूच्या एका तरुणाला हळूच
विचारलं.

“ तीत ती नवशाची साली ना. ”

“< नवश्याची साली-” तो हळूच पुटपुटळा.

दुसऱ्या नाचांना सुरवात झाली. दर नाचांत त्याला नाचावंच लागे.
आजूबाजूच्या दहार्वास खेड्यांतील नाचणाऱ्या तरुणांत तो अग्रणी होता.
त्याचं नाव होतं बुध्या.

नाच संपतांच सवे आपापल्या घरीं निघाले. बुध्या सुद्दाम त्या
तरुणींच्या घोळक्याजवळ आला, त्या ईंसतखिदळत चालल्या होत्या.
याला पाहतांच सगळ्याजणी मोठपानं चीत्कारून हसल्या आणि ल्याला
त्यानीं आपल्या गप्पांत सामीळ करून घेतलं. बहुतेक वाटभर तो
थपाकळीशींच बोलत होता.

६ श्यामढी

%९ळी 2७ ९ ४/७ ७०७०००७? 0४0 090090 “0202090 ९.99? “0७० ७०४७9: ४ 0७७९७ ८0१७0४ ७४४५७४ ७०४७०७४५४%१५१५७१७७ २ ८९७०५७ “ररक ्रजनकळ,

तिचं घर जवळ आलं तसं त्यानं विचारलं, “ आतां किती दिस
राहणार तू १ ”

“ आणि मह्यनाभर-घरीं आई एकलीच हां ” तिन॑ त्याच्याकडे
पाहात सागितलं

इतर वारली तरुणापेक्षा बुध्या कितीतरी वेगळा दिसे ता एका
पारशाकडे त्याच्या वाडींत कामाला होता. त्यामुळं त्याचं बोलणंवागणं
जरा नागरी वळणावर होतं. तो अंग्रात कोट घालत असे. डोक्यावर
त्यानं केस ठेवले असून तेल लावून भाग पाडून ते विचरलेले असत.
द्िसायलाहि तो देखणा होता.

“ तुझे नाव तर सागशील-” तिनं हंसत म्हटलं.

“ बुध्या-मी येइन नवशाकडे-”

€€ कधीं 2 १2

“ बघाव ते-तूं असे तूं-”

“हां हा. ” म्हणत ती झपाठ्यान॑ आपल्या घराकडे वळली, अबाडया-
मधील आकुरीचा गुच्छ काढून त्याचा तिनं मनसोक्त वास घेतला.
तो नवशाकडे येणार होता कशाला हें का तिला समजत नव्ह्त १

तिनं रोज वाट पाहावी पण तो कधी आला नाहीं आपण पाण्या-
साठीं, कश्यासाठी बाहेर जाऊ आणि त्याच वेळीं तो येऊन जाईल असं
तिला सारख वाटे. आणि शेवटीं झालंहि तसंच.

एके दिवशी मासे आगण्यासाठीं ती झाईंच्या खाडीवर गेली. लांबचा
पल्ला असल्यानं यायला तिला बरीच सध्याकाळ झाली. ती धरांत
आली तों दिवे लागले होते. तिची बहोण भाकरी थापत होती. नवशा
विडी ओढत दडीवर बसला होता. कुणीच कुणाशी बोलत नव्हत.
काहहींतरा घडलं आहे हें तिने हेरलं. पण तिला फार वेळ वाट पाहावी
लागली नाहीं. तिची बर्हाण एकदम उसळून म्हणाली,

“ तो बुध्या म्हणत कसा -' तुझ्या घरां आकुरीचा फुलाचा वास
आला/ म्हणून आलाव-मगेल्या.”

नवशानं एक जोराचा विडीचा झुरका घेतला.

ञ्यामली ७

“ पण तूं कां रागावतीस १ मों त्या सांगळ॑ आठीसा रुपय दे आन्‌
तुझी फुलां घेवनी जा. आतां तो ना येणार. ”

पाकळोन॑ ती रात्र तळमळून काढली. बुभ्यानं मागणी घातली होती.
पण नवशाला मुलांचे पेसे म्हणून एकशंसाठ रुपये हवे होते. तो ते
देऊं दहकणार होता काय १

दुसरे दिबशी ती नेहमीप्रमाणे जळमकाटूक आणायला रानांत गेली.
तिथंच बुध्या तिला भेटला होता. तिला त्यानं फाद्या तोडून दिल्या
होत्या आणि शवटी डोळ्यात पाणी आणून म्हटलं होतं-

“ पाकळी, एकशेंसाठ रुपये मी कसे देणार ! आईच्या मरातकाचं
रिण होभर रुपयाच आहे. त्यासाठींच आज दान वर्षे पारशाकडे राबतो
आहे. तो पारशी मला आणखी पैसे देत नाहीं ”

तिनं त्याची समजूत घातली होती आगि काहीं बेत सागितला होता.
ते ऐकून ता खूप हसला होता. आणि आनंदाच्या भरात तिची मोळी
त्यान तिच्या घरापर्यंत आणून पोचती केली होती.

पाकळानं सारखा आईकडे जाण्याचा हट्ट धरल्यानं नवश्याला तिला
लवकरच घरीं पोचती करावी लागली. घरापासून चार मेलांवर
मोटरचा रस्ता होता आणि पाकळांचं घर या मोटरनीं गेलं तर ४०
मेलावर होतं. ज्या दिवशीं पाकळी निघाली त्या दिवशीं तिची बहीण
पतिला वेशशीपर्यंत पोचवायला आली. बहिणीची मोठी मुल्गा तिला
मोटररस्त्यापर्यंत पोचवणार होती. मिठी मारून, रडून निरोप घेतल्या-
वर मावशी आणि भाची रस्त्याला लागल्या आणि सडक येतांच
मोटरचा वाट पाहात बसल्या. थोडया वेळानं आपल्या गळ्यांतील सर्व
दांगेने काढून फडक्यांत बांधून भार्चाकडे देत पाकळी म्हणाली,

र मला डागिन्याचं भे वाटतं. मी एकली जाणार न-होत-तुझ्या
आईचे-त घेवता जा.”

भाचीहि चाळून आणि बसून कंटाळलीच होती. तिनं दिलेलं
ग्राठोळं घेऊन ती परतली. संध्याकाळच्या सुमाराला उलट दिशेनं
येणारी मोटर तिथं थांबली आणि तीतून बुध्या उतरला !

<< श्यामळी

र

"७४४१७७

पाकळी बुघ्याच्या घरीं आली आणि तेव्हांपासून त्या दोघांचा असा
संसार सुरू झाला.

बुध्याच्या घरीं तिला खूप कष्ट पडत. बुध्या व्याजासाठीं वाडीवर
खपत असल्यानं संसाराच्या मदर्तासा्ठी तो काहींच करूञ्शाकत नसे.
पाकळींनंच जगलात जावं, जळण गोळा करावं, शहरात नेऊन विकावं,
जे आठबारा आणे जमतील त्याचं जेवण तयार करावं. कुठं मजुरीला
जावं, कुठ कळकाचे कोंब विकावे अश्ा गाष्टींनीं दुपारची चूल सुरू
करावी, ज्या दिवशी कांहीं नसेल त्या दिवशी खुशाल उपाशी राहावं ।

“ नाय मिळेल तां नाय खायेल आपला काय १ ” असं हंसतहंसत
बुध्याला म्हणावं आणि दोघांनीं मिळून खळखळून हसावं.

त्यानीं लम्न केलं नव्हतं. करायची सोयच नव्हती, लम्न म्हणजे
विधे आला, ताडी आली, जेवण आलं. यासाठीं पैसा नव्हता. लम्न-
बंधन जररर्राचे आहे असं त्याचा समाजहि मानत नव्हता

कधीतरी पाकळीने लमञाची गोष्ट काढली कों बुध्या म्हगे-

“ करूं ना. आपल्या पोराचे लमाच्या माडवात आपले लम्न करू
हां-” आणि खोखो हंसत सुटे.

या त्याच्या आनंदात भर म्हणूनच आता त्याना मुलगी झाली
होती. त्यांच्या संसारसुखाला सीमा नव्हती,

23 न नै

पाकळीने हंसत, लाजत, मुरकत हकीगत संपबली, आणि एकदम
उठून ती बाजेकडे धावली. त्या लहानग्या अभकाला उचलून घेऊन
त्याचे पटापट मुके घेऊन त्याला तिनं बेजार केलं, तिचं तं उफाळून
आलेळं वात्सल्य मी पाहातच राहिळें. दारिग्यानं विदीण झालेल्या
जीवनांतील तो ओर्सडून वाहणारा जीवनानंद मला प्रत्यक्ष दिसत होता.

“ ज्लाई, नाव सांग ना पोयरीला. म्हंजे तुझ्या आठवबर्णानं
हाका मारू- ”

इयामली ९

“५

“८ न्नाव-मी सागू १ हाक मारशील तशी-”

हह हां त-!*

क्षणभर विचार करून मों म्हटलं,

“ उ्यामली ” म्हृण तिला

“ साबली १ ” ।

“ अं हं. ऱया-म-ली-?” तिच्याकडून तें नाव मो दोनर्तानदां म्हणून
घेतलं,

“ ड्यामली- इ्यामली- ”

तितक्यांत दार लोटून बुध्या आंत आला. त्याच्या हातांत विडी
होती. ताडीचाहि सूक्ष्म दप येत होता मला पाहताच तो संकोचल्या-
सारखा झाला. त्यानं विडी बाजूला टाकली आणि तो कोपऱ्यात उभा
राहिला.

“ बाईने चा केला-> पो ना- जा आन्‌ पोयरीला म्हणाली--
ऱ्यामली--”

दोघाच्या चेहऱ्यावर आनंद इतका ओसंडून आला होता! मी
हळूंच बाहेर आलें तरी तें त्याच्य़ा लक्षात आलं नाहीं, बाहेर येऊन
कुडाचं दार हळूच ओढून घेतल.

आंत दोघांचा मिळून आवाज येत होता.

“ठ्यामली-इयाम ली--”

देवली:चव्छण :२९

1 जी

दाराशी नऊ खांबाचा लहानसा माडव घातला होता. माडवात एक
खांब रोवून त्याच्याजवळ आब्याचीं पाने, नारळ, सुपारी असं सामान
ठेवलं होत. एवढंसं धर आणि एवढासा माडव, पण त्यातून चाळीस
पन्नास माणसाची सारखी ये-जा सुरू होती. नवरानवरीला खांबाजवळ
बसवल होतं. पिवळ्या जदे हळदीनं चित्रित केलेल्या मडक्यालळा एक
लहानसं भोक पाडून त्यातून वधूवराना ताडी देण्यात येत होती.
मागून स्रिया गाणें म्हणत होत्या.

“« आबा पडेल ता चाच धरेल

ना चीच पडल ता आंबा धरेल-”"

आंबा पडूं लागला तर चिंचेनं त्याला सावरावं; चिंच पडूं लागली तर
आब्यानं तिला सावरावं. दोघानींहि एकमेकाला आधार द्यावा. त्या
वधूवरांना हा संदेश आळवून आळवून दिला जात होता.

ज्या वेळीं ढवळी एकटी असे, त्यावेळीं आपल्या लभाताील हा
सोहळा तिच्या मनापुढं अचूक उभा राही. आणि तिचं चित्त व्यथित
होऊन जाई. कृश पण पीळदार शरीरयष्टींचा राध्या--पण तिच्या-
समोर बसलेला, तिच्याबरोबर ताडीचे घोट घेणारा राध्या नव्हता.
तिच्या बापानं तिचं लम हाल्याशीं जमवल॑ होतं. हाल्याशीं आपल्या
लम्नाचा बाले केव्हा झाला, हें तिळा माहीतहि नव्हतं, इतकी ती त्या.
वेळीं लहान होती. कुणीतरी माणसं आलीं होतीं, आणि आपल्याला
एक लाल साडी मिळाली होती, आणि ती साडी आपण कितीतरी
वर्षे पेहरत द्वोतों, इतकंच काय तें तिला आठवत होतं.

देवळी ११

हाल्याशीं बोल झाल्यानंतर देवलीच्या बापानं त्याला कितीदां तरी
आपल्या घरीं रहायला बोलावलं असेल, पण हाल्या आला नव्हता.
देवलीच्या बापाला देवळीखेरांज दुसरं कोणी नव्हतं, जावई घरीं असावा
अज्ली त्याची फार इच्छा, पण हाल्याचा स्वभाव चमत्कारिक.
सासऱ्यानं बोलवावं आणि जावयानं जाऊं नये, असंच चाललं होतं.

देवलोच्या घरची परिस्थातिहि अगदीं गरबीची, बाप दिवसभर
कृष्ट करून जे पैसे मिळवी ल्यांतळे बहुतेक तो ताडींत घालवी. जे
कांहीं उरतील त्यात घर चालवावं लागे. देवलीच्या आईला तर
मलेरियानं पुरं जर करून सोडलं होतं. घराच्या पुढच्या दाराशी एक
फाटक फडकं टाकून त्यावर ती सदा झोपलेली असे. घरात करणारीं
काय ती देवली. तिळा कळायला लागल्यापासूनच ती घरांत भदत
कह लागली होती. घर झाडणं, भांडी घासणं, पाणी भरणं, होइल
तेव्हढं राधणं, हॉ. कामं तिलाच करावीं लागत. परसात एक
तोंडल्याचा माडव होता. सकाळीं उठून त्याचीं तोंडलीं काढावी अन्‌
गावांत विकायला न्यावी, या कामाची तिला फार आवड, कारण
या'च वेळीं तिला काय तो विरंगुळा मिळत असे. अश्या पारिस्थितीत
देवलींच्या बापाला जांवयाची जरूर वाटावी यात काय नवल १

पण एके दिवशीं देवली तोंडलीं विकून गावातून परत आली ती
किती विलक्षण बातमी घेऊन !

“या दिवशीं देवली नित्याप्रमाणें सकाळीं उठली, गाडग्यांत तिन'
डाळभात राधून ठेवला, चद्दा उकळला; एक वाडगा आईपुढं ठेवला
च एक आपण घेतला चहा त्या दोघीच घेत आणि तोहि कोरा.
कारण दूध कोठून आणणार £ अंगातील चोळी नि कमरेचं फडक
नीट करून आणि कांखेंत टोपली घेऊन ती निघाली, देवली आता
पंधरा वर्षाची असल्यानं चांगर्लांच भरलेढी दिसत असे, नेसूचं
"फाटक तुटक असलं तरी गळ्यांत तांबड्या पिवळ्या मण्यांच्या माळाचीं
जूड, हातांत पितळेची पाटलीवजा कांकणं, केसांच्या घट्ट बांधलेल्या

श्र ऱ्यामढी
आंबाड्यावरील फुलाची वेणी एवढ्याच शुंगारानं ती गोरीसारखी
सजलेली दिसे |

गावांत येतांना वारेंत पावळ्याची खाडी लागे. त तिचं मोटं
आवडतं ठिक्राण होतं तिथल्या त्या मोडक्या पुलावर टोपली ठेवून
खाडोच्या पाण्यात थोडा वेळ खेळल्याशिवाय ती कधीं पुढे जायची
नाहीं. आज त्या खाडीजवळ येताच तिला आठवण झाली; आज
किती दिवसांत तिनं स्नान केलं नव्हत विचार मनात येण्याचा
आवकाश, टोपली एका दगडावर ठेवून तो पाण्यांत शिरली. एक
न्वागलासा दगड पाहून त्यावर ती बसली अंगातील चोळी काहून
तिन ती बसल्या बसल्याच घासून धुतली, पिळली आणि अंगांत घातली
बारीकशा कपरीनं हातपाय घासून धुतले तोंड लख्ख केळे आणि ती
टोपलीकडे आली.

“ ये पोयरे, कुटं चाललो 5 ”

मागून तिळा हाकारलं तेव्हा तिनं चटकन मार्गे वळून पाहिले.
खाडीच्या दुसऱ्या तारावर होजारच्या पाड्यातील राध्या उभा होता.
आणि खदाखदा हासत होता

हट का रं ड ३ 2 १9

“ कुटं हाल्याकडं निघालीस जणूं ! ”?

“ नाय नाय. अजून लगीन नाहीं न्हालांव न-”

“ देवली, तुला एक गोष्ट हागू काय १ ” पाण्यातून तिच्या जवळ
ग्रेत तो म्दणाला.

€€ काग ती 2 १8

“ तो हाल्या नाय? तो रोज झुरळांच्या घरांत जावन बसतस->
लक्षण काय ठीक नाय दिस--”

“ झुरळी १ ती लाडक्याची बाईल? ”

8.1 हां त.”

आणि हें जॅ तिनं राध्याकडून ऐकलं ते घरीं येऊन बापाला
सांगितलं होतं.

दैवली $$

>०५५७५०९०९-//४४ ४४१९४४7": -_€->"५**४४€->/४५/५€-५/-/- “2-2.” ./”.//५९>'>/५८/-/"४/७/०, व

आणि ग्राचा पॉरिणाम म्हणूनच कों काय हाल्याच्या आईच्या हाता-
पायां पडून त्यानं लम उरकून ध्यायचं ठरवलं. बोल झालेलाच होता.
त्यामुळं लम हाल्याशी व्हायचं हें देवलीने ग्रहीतच धरलं होतं पण
लमञात राहून राहून तिला राध्याची आठवण येई.

त्या दिवसापासून राध्या तिला रोज पावळ्याच्या खाडीवर भेटू
लागला होता. त्याची ओळख वाढली होती. शिवाय हाल्यापेक्षां राच्या
दिसायला कितीतरी चांगला होता सबंध लम्नसमारंभांत तिला चुकल्या.
सारखं वाटत होत. लभाच्या दिवर्शा माडवात खाबाशीं उभी राहून
तिन हाल्यानं तोडून उडवलेली डंबराची फादी झेलायची होती. पण
राध्याकडे लक्ष जाऊन तिला ती झेलता आली नाहीं.

लम झाल्यावर बायकोच्या ओरढांनं तरी हाल्या आपल्या घरीं
येऊन राहील, अस देवलीच्या बापाला वाटलं होतं, पण तो तके खोटा
ठरला. हाल्यानं लभानंतर देवलीलाच माहेरी जाण्याची बंदी केली.
देवर्लांच॑ नर्शाबवच जणू खोटं होतं. नवर्‍याच्या घरींहि तिला
सुख नव्हतं !

हाल्या घरीं असा कधीं नसायचाच., आणि जो यायचा तो ताडीन
तर॑ होऊन |! लम्न होऊन चार वर्षे होत आली, दोन मुलं झालीं, तरी
नवऱ्याशी कधी सुखाचे चार शब्द बोललेले देवलीळा आठवत नव्हते,
अलीकडे तर त्यानं मारझोड करायलाहि सुरवात केली होती,

देवलीला हं सवें असह्य झालं आणि तिनं काडीमोड घ्यायची ठरवली.

बायकानीं आपण होऊन काडीमोड घेणं इं काहीं चागलं समजत नाहींत.
काडीमोड घेणाऱ्या बाहविषयीं लोक नाहीं नाहीं तें बोळ लागतात.
देवलीबद्दलहि तर्सच झालं. तिनं काडीमोड घेणार असं जातेल्याळा
सांगितळ मात्र, तिच्या चारित्र्याविषयीं तिच्या जातींत चचो होऊं
लागली. कोणी तिळा आणि राध्याळा जाता येतां पाहिले द्दोतं, त्याना
तर आयतंच फावले,

ज्या दिवशीं तिनं काडीमोड घेतली त्याच दिवशी संध्याकाळीं दग

१४ इप्रामली

मुलांना घेऊन ती राध्याकडे रहायला गेली. राध्यानं तिचं आनंदान
स्वागत केलं. पण शेवटीं तो म्हणाला,

6 हीं पोरं कशाला आणली बरोबर १ ”

“ हीं त-माही पोरा ! ”-देवर्लांन दोघानाहि पोटाद्यी धरल.

राध्याचं घर म्हणजे एक कुडाची खोली, कुणाच्या तरी वाडीत
तो काम करी आणि पोट भरी.

देवढी घरात आल्यापासून घराला रूप आलं. घरांत तिने गाडगी
मडकीं आणलों, चूल थापली, कूड शेणामार्तान सारवलं नव्याच्या
पृनवेला कुडावर तांदळाच्या पिठाच्या मुठी काढल्या. चित्रं रेखली.
राध्याला दोन्ही वेळेला सुग्रास जवायला मिळूं लागलं, जन्माला येऊन
आता तरी दिवस सुखानं जातील अशी तिला आशा वाटूं लागली,

त्या दिवशीं रात्रीं बारा वाजून गेले होते. बाहेर टिपूर चाद्ण पडलं
होतं. देवलीच्या घराच दार अजून उघडंच होतं. उंबऱ्याशींच एका
फडक्यावर दोन्ही पोराना निजवून देवली कुडाच्या भितीला रेलून
विडीचे झुरके घेत बसली होती, राथ्या शेजारच्या पाड्यात नाचामधें
तारपें वाजवायला गेला होता. तो येण्याची वेळ होऊन गेली होती. तो
आल्यावर ती दोध॑ मिळून जेवणार होतीं. ताबड्या जोंधळ्याच्या
आबोळीसारख्या भाकरी भाजून तिने फडक्यांत गुंडाळून टोपलीत
ठेवून दिल्या होत्या चुलीवर गाडग्यात माद्याचं कालवण तयार ठेवलं
होतं आणि ती त्याची वाट पाहात होती.

गुंजाच्या वेलीच्या $पणात खसखस ऐकू आली तशी ती हातातील
विडी टाकून उभी राहिली. राघ्या येत होता. त्याला तिनं ओळखलंच.
पण बरोबर आणखी कोर्णातरी होतं. त्यालाहि तिनं आळखलं तो
हाल्या होता. ते दोघंहि झिंगत झिंगत येत होते. ती मनात चरकली.
झोंपलेल्या दोन्ही मुलांना एकदम उचलून तिन आंत चुढीपाशीं
निजवलं आणि कुडाचं दार लोटून घेऊन ती अंगणांत आली.

आणि मग तिघांचेहि चागलंच भाडण जुंपलं. शेजारी जागे झाले,
आणि त्यांनीं हाल्याला मोठ्या प्रयासानं परतवून लावलं, हाल्या

देवडी १५

%९९/९-९५/९८०५/०९/९८९५-/०९९/०१९५.०१०९ ५१५१७१0 ७७१७५७७००७७४९. ७५५१७७७०५० ५१ ७९.० ८९५५५५५५०९”... ५६.”९५०..०५.५५.०-००-.५९.५.०.५६५८५.५-०.५-०-०-०५.०-->८.

-/५०/९६७९०७/६०६०७ ह

निघून जातांच राघ्यानं देवलीला खूप बडवलं, चुलीवरील गाडगडि
फुटलं आणि माज्ञाचं कालवण जमिनीवर सांडून गेलं.

नाचाच्या वेळीं राध्याला हाल्या भेटला होता. त्यानं राध्याकडे
देवलीच्या लम्नाच्या पैशाची मागणी केली होती. मुलंहि आपल्या
ताब्यांत देण्याविषयी तो बजावत होता, आणि या कारणानं भाडण
झालं होतं. पैसा देण्याला राध्या तयार नव्हता. सुल देण्याला देवली
तयार नव्हती.

हाल्या दोन चार दिवसानी देवलीकंडे येऊन धरणं धरून बसे,
तुझ्या बापाला लझात दिलेले पैसे टाक ' म्हणून तो तिच्या मागे
लकडा लावी, मुलाची मागणी करी. त्याची भांडणं लागत

कधीं कधीं राध्या कामावरून येई तेव्हा त्याला देवली पोटाशी पोर
घेऊन रडत बसलेली दिसे. घरात चूल थंड असायची. मग तोहि
संतापे त्यालाहि देवलीरचा मुलं नको होतीं. तो त्यांच्याकडे लक्षच
देत नसे. दोघंहि मुळें खरजेने माखली होतीं. धाकठ्याचं पोट तर
भोपळ्यासारखं पुढं आलं होतं. देवली कांही ओषधपाण्याचं बोलली
कों तो म्हणे--

“ त्या हाल्याला हाग ना- ”

आणि तो असं म्हणाला कीं पुनः त्यांची भाडणं सुरू होत.

देवलीच्या मनात आपल्या थोरेल्या लेकाच्या कमरेत पितळेचा
करदोटा घालावा असं होतं. तिन॑ ज्या दिवशी तो विषय काढला त्या
दिवशीं तर त्यांचं भाडण इतकं विकोपाला गेलं कीं, राभ्यानं रागाच्या
भरांत दोन्हीं मुलं झोपडीबाहेर काढून दिलीं.

घरात असं हे असमाधान अस्रतांच देवळीला मुलगी झाली.
राध्याला फार आनंद झाला. मुलीचे नाव त्यानं मंगू असं ठेवलं,
आणि महिन्याच्या दिवशीं मुलीच्या गळ्यांत, कमरंत आणि पायात
घालण्यासाठी रुप्याचीं लेणी करून आणली. ती लेणी पाहतांच देवळीचे
रक्त उसळून आलं. तिन तीं भिंतीवर फेकून दिली. आणि हें भांडण

१९ श्यामली

,»-/५०>€५/५//४५-”५€५/४६/४”-/*“"-“-”"..*-“५-”-€-”-९-/५/५€-€५<€*€५/*/"*€*५€-€४”'-<*५ -“-0-९-/५८९-८४/४/४%७

“७४४४-७०” ७५०५५४” ०€५/१५५/४५/”५/१/१”४/७१ न अहीन्टी,

इतकं विकोपाला गेलं कीं राध्यानं त्या महिन्याच्या बाळंतिणीला मरे-
पर्यंत काठयानी बडवून काढलं बिचाऱ्या मुलानाहि लाथेनं तुडवल॑.

त्या रात्री देवलीढा झोंप आलो नाही. रात्रीं ती बाजेवरून उठली
तेव्हा तिची दोन्ही मुल॑ खाली जमिनीवरच झोपली होती. राध्या
कुडाच्या भिंतीशी घोरत पडला होता. ताडाच्या घार्णांन॑ खोली दर-
वळून गेली होती,

देवलीनं हलकेच कुशीतील मूळ बाजूला केलं. उशाला घेतलेल लगड
अगाभोंवती गुंडाळून घेतलं. खाली निजलेत्या दोन्हीं पोराना तिनं
अलगद खाद्यावर आणि काखेत घेतलं, आणि ती कुडाचे दार ढकलून
बाहेर पडली तिनं बाबळ्या तलावाचा रस्ता धरला झपाझप पावलं
टाकत तीं तळ्यापा्शीं आली. तळ्याच्या काठांवर क्षणभर देखील न
थाबता"तिन॑ तों झोपळेलीं बाळं तळ्यात बुडविली, आणि ती परत
फिरली, आणि हळूच दार उघडून घरात शिरलो

पहाटेलाच राध्या जागा झाला, त्याचे बाजेकडे लक्ष गेलं. देवली
गाढ झोंपली होती काठोचे काळेनिळे वण तिच्ण उघड्या दंडावर,
गळ्यापासल्या भागांवर व कपाळावर तट्ट फुगून आले होते. आणि
ती राध्याची तान्ही मुलगी तिचा पष्ट स्तन हातात धरून चुरू चुरू
चोखत होती.

मलाभीतिवाटतेहो!च्छ्य ५३

%€"//०/ ५५” “८” >“«/*/५-/-/४/*५%*/%/”-/”५/४/१५/”५/० ९५/९४/५८४५” ५€५/”५/४/”**”

लीला केशवला स्टेशनवर पोचवून घरीं आली ती इतक्या कष्टी
मनानं! घर जवळ आलं तसं घरीं आतां जाऊंच नये असं तिच्या
मनानं घेतलं. पण तिला आता घरी गेलंच पाहिजे होतं.

तिन॑ दाराशी पायातील चपला काढल्या आणि ती आंत शिरली.
सोप्यात तिः्वा धाकटा दीर सायकलचे पंक्चर काढत बसला होता.
भावाला पोचवायला न येता भलत्या वेळीं त्यानं हें काम काढलेलं
पाहुन तिला आधीच चीड आली होती. ती स्टेशनवरून आली तरी
तो तेंच काम मांडून बसलेला पाहून तिच्या कपाळावर आधेकच अठी
पडली. माजघरांत झोपाळ्यावर तिची नणंद स्वेटरचे टाके घाळत
बसली होती.

“< वैनी, जरा टाके दुरुस्त करून द्या हो! ” लीलाला पाहतांच
ती उठली.

“ नाहीं हो; आता नको, मग- ” असं पुटपुटत ती स्वयंपाकघरांत
गेली. सासूबाई बहुतेक बाहेर गेल्या असाव्या. दोन फुलपात्रं माठातील
पाणी पिक्तन ती आपल्या खोलींत आली आणि विकलतेनं तिनं आपलं
शर्रार पलंगावर लोटून दिळे. “ केशवाशिवाय या घरांत राहायचं
तरी कसं- ” तिच्या मनाचा ताण तिला असह्य झाला होता. तिथं
ल्न होऊन तीन वर्षे झालीं होती. पण अजून ती धरांतीळ मंडळींत
मिसळून जाऊं शकत नव्हती. केशव घरी असला काँ ती खर्वांशीं
खेळीमेळानं वागे, दिराशीं, नणंदेशीं हास्यविनोद करी, पण तो शाळे.

श्या, १

१८ ऱ्याम्ला

निमित्तान बाहेर गेला कीं, कमलाच्या पाकळ्या मिट्टून जाव्या तज्ञा
तिच्या साऱ्या वृत्ति मिटून जात. आता तर केशव वषभर बेसिक
कोससाठी बोडींला जाणार होता आपल्या नाशीबात सुखच नाही असा
विचार तळतळून तिच्या मनात आला आणि डोळ्यात पाणी उभं
राहिलं या दोन वर्षांत तिला तसाच अनुभव आला होता. तिचं लग्न
झाल आणि त्याच वर्षी केशव कादिवलीच्या फिजिकल टद्रेबिंगच्या
कोसेसाठीं गेला होता. गेल्या वषभर त्याला फिरतीचं काम असल्यानं
तो घरीं असूनहि त्याना वारंवार दूर राहावं लागत द्योतं. आणि आता
या वर्षी तर तो पुन्हा एक वषे शिक्षणासाठी जात ह्ोता !

या विचारानी तळमळत ती पलंगावर पडली होती सहज तिच
लक्ष टेबलाकडे गेलं “ अर, माझा फोटो ! ” तिला एकदम हुंदका
आला तो आवरला नाही. केशव जाताना तिचा फोटो धेऊन गेला
होता. आणि त्या जागीं त्यानं नवं कोरं निळं पत्त लिहिण्याचं पॅड
आणि निळीं उंची पाकिटं ठेवून दिलीं होतीं.

तिला काय वाटलं कुणास ठाऊक, चटकन्‌ ती टेबलाशी जाऊन बसली
आणि तिनं पत्र ळिहिण्यासाठीं पंड पुढं ओढलं

या तिच्या रोजरोज लिहिल्या जाणाऱ्या पत्रांनी केशवचं शोक्षमिक
रूक्ष जीवन रसपूणे करून टाकलं होतं, रोज सकाळीं नऊ वाजले की,
वर्गात त्याच्या हातातील हातोडी तशीच राही सुताचा धागा चाती-
भोवतीं गुंडाळण्याचाहे त्याला अवधान राहात नसे. एकदा पत्र हाती
आल॑ कीं मग ते खिश्यात ठेवून त्यानं कामाला सुरवात करावी. त्याचीं
हीं प्त म्हणजे विद्यार्थ्याच्या गोड थट्टेचा विषय झाला होता

तिन्हीसाजा टळून गेल्यावर समुद्रकाठी जरा फेरफटका कराथला तो

जाई. वरचं त॑ असंख्य नक्षत्रानी खचलेलं आकाश आणि खालचा तो
विस्तीणे जलाशय पाहून त्याचं मन भरून येई “ खरंच आता लिला
इर्थं असायला हवी होती ! ” असं वाटून त्याच्या पापण्याच्या कडी
ओल्या होत. दोम वर्षांचा सहवास पण पोरीने करिती जीव लावून

ठेवला आहे याचं त्याचं (यालाच आश्चर्ये वाटे, कुंपणाला मेंदीचे नाजूक

मका मीति वाटते दो! १९

*/०./९०५८५९००९५-५४/००९५८/ “०५.९० ५९०-५०५५९-०५/"९-”०€५*०/-.”९-/-€></»../“.“..>/>/.>/-“:-€.€-“-“-*-.“./“-./”.“€./९/../>”./.>.९-/८*-/ *-..>.*-/५५५./”../€*./../ /.."../.“-/”../.“../”“.“./*.€>*/ .>*-“>..*.>>.*.

घोस ओथंबून आलेले असत, सुगंधानं व्याकुळ झालेल त्याचं मन
अधिकच व्यथित होई आकणे पोचणार वक्कर घातलेली पाठभोसे
लीला त्यांच्या मनश्वक्षपुढं दिसू लागे तिनें येतांना बरोबर करून
दिलेले फरळांचे जिन्नस जसे संपत आले तसा त्याला लीलाचा विरह
अधिकच जाणवू लागला लोलानं रात्रीं दोन वाजेपर्येत जागून तळ.
लेल्या चकल्या सेपल्या, चिवडा संपत आला, तशी त्या त्या रूपानं
लीलाच आपल्यापासून दूर जात आहे असं त्याला वाटूं लागल, तिनं
नक्षीकांम केलेले ठेबलक्लाथ त्यानं आपल्या खोलीतील मेजाबर पसरलं
होत. उद्याच्या अभऱ्यावरील आणि पर्लगपोसावरील नक्षीकाम तर
येगाऱ्याजाणाऱ्यांच्या कोतुकाचा विषय होऊन राहिलं होतं आणि
पावलोषावलीं कीलाच्या आठवणीने त्याचं मन भरून येत होतं. कुठं
ते लीलाच्या हातचं नाजूक जेवण आणि कुठं हे भटारखान्यात शिजलेले
पदार्थ ! बषंभर तो कादिवळीला राहिला होता पण त्या वेळीं काही
लीलाच्या आठवणीनी त्याला इतकं भारून टाकलं नव्हत!

अशा मनाच्या परिस्थितोंतंच त्याला जेव्हा समजलं का, पुढील
पंधरवड्यांत चार दिवस लागोपोठ सुट्टीचे येणार आहेत, तेव्हां त्याच्या
आनंदाला सीमा उरली नांही त्याने खसकन पेंड पुढं ओढून पत्रानं
ही बातमी लिलीला कळवायची अर्स ठरवळ, पण लगेच पुनः पंड
फेकून दिल“ बस्स, एकदम जाऊन लिलीच्या पुढं उभा राहायचं! ”
या गोड विचाराच्या तंद्रींत त्याने सिगारेटचे मनसोक्त झुरके घेण्यास
सुरवात केली. पण. सुटी पडायला अज्रून पधरा दिवस अवकाश होता.
तोंपर्यंत शिक्षणाचं राहाटगाडगं सारखं चाळू ठेवणं भाग होतं एका
लाथेसरश्ी हे पंवरा दिवस आकाशात उडवून देता आले तर किती
बहार होईल, अश्शी जाणीव त्याला क्षणोक्षणी द्ोत होती.

त्या दिवशी सकाळीं ठीला न्हाऊन केस पुशीत माजघरात उभी होती.
दारात बुटाचा खाडखाड झालेळा आवाज तिला अत्यंत परिचयाचा
वाटला. स्नानांनं लालबुंद पडलेल्या तिच्या चेहऱ्यावर आधेकच
लाली उसळून आली. एकदम क्ृद्यस्पंदन बंद पडल्याध्वारखं तिला

२ श्यापळी

नाटलं, “ छे, ते कसे येतील | ” असं ती पुटपुटते तोंच दाराशी हातांत
बंग घेऊन केशव उभा होता.

“ अय्या ! तुम्ही १ ” तिन हातांतला टॉवेल तिथंच फेकला आणि
भरकन्‌ केसाचा अंबाडा बांधला, तिच्या चेहऱ्यावरील उसळून आलेला
आनंद आणि आश्चर्यांचा भाव केदवला इतका गमतीचा वाटला |
या'च भावददीनाचं यथेच्छ पान करण्यासाठी त्याचे डोळे भुकेले होते.
तिन चटकन्‌ त्याच्या हातातील छोटी बंग बाजूला ठेवली, हट खुंटीवर
अडकवली. आणि त्याच्या स्नानाची व्यवस्था करण्याकरितां ती स्नान
गृहात गेली. तिच्या चालण्यातील अल्लड भाव पाहून केशवला हसू
आल्याशिवाय राहिल नाहीं, गरमगरम पाण्यानं स्नान केल्यावर
केशवला किती हुशारी वाटली सुखाच्या कल्पना किती सापेक्ष असतात |
जवण करताना त्याला आपण बादशहाचं वैभव भोगीत आहों अर्स
वाटल्याशिवाय राहिलं नाहीं त्याला गरम कुडकुडीत भाकरीची खोड
म्हणून त्याची आई मुद्दाम भाकरीच्या पिठाचा गोळा शिल्लक ठेवून
बसली होती तो जेवायला बसताच तिक्न भाकरी तव्यावर टाकली.
लीला त्याला मदु स्वरात आग्रह करून पदा्थे वाढत होती. आणि
त्याची बहीण शाळे्ताल गेदरिंगच्या मौजा सांगूल सागून सवास हसर्वात
होती. हं असलं भाजनसोख्य तो आतांपर्यंत अनुभवीत आला होता.
पण दोन महिन्याच्या त्या शिक्षणकमात हे अंतरलेल॑ सुख आता पुनः
त्याला लाभत होतं, आणि तेंहि कोटि पटीनी वाहून !

जेवण झाल्यावर त्यानं जं झोपून दिलं त॑ पांच वाजतां त्याला जाग
आली आणि तौहि लिलाच्या हातून जमिनीवर कांहीं पडल्याच्या
आवाजानं !

“ काय मेले हात तरी- किल्ल्या पडल्या खालीं ! जाग आली मा
त्यानं तुम्हाला- ” केविलवाण्या स्वरात लीला म्हणाली.

“ येऊं दे ग- ” त्यानं मोठा आळस दिला.

“ नवहा घेऊन येतं हं- ” ती आत गेली. चहाबरोबर तिनं खारी
असवार कडबोळी आणली.

मळा मीति वाटते हो ! .$,

4/».2”20/*2»./:“ॅ0:0.202///2ॅ2”-*ऑ“:»ॅ2”:>ॅ*9»:.>“*..“.“*9./.,/-./ ५.५५...” “८८/८०/५८५५” ५८७०-०५ /७८७.-२-०-/-/./-./>./>-/>./.“...“2-/22>>“.>“ रजक

“ वा वा! आतांच बनवलींस १”

“ हो ना. घ्या- बघा तरी- ” तिनं अधा तुकडा त्याच्या तोंडांत
घातला,

“ तुमच्या बेंगच्या किल्ल्या द्या बघूं- मघा त्याच तर शोधत
होते-- वी.

*“< अस्सं- पण मीं काहीं खाऊ आणला नाहीं तुझ्याकरितां- लद्वान
मुलात आणि बायकात फरक नाही. ”

“ घण महाराज, बघा तरी मी तुमच्या बंबमधून काय काढणार
आहें ते- ” पाकिटातून किल्ली घेऊन तिनं बंग उघडली, बंगमधें
मळके लंग, मळके शटे दडपले होते. ते तिनं बाजूला काढले, आणि
आंत अस्ताव्यस्त फेकळेल दाढीचे सामान बाहेर काढलं.

केशव केवढ्यादा हसला !

“« अरे बापरे-विसरूनच गेला होतो ! ” म्हणून त्यानं आपल्या
गालावरून हात फिरविला.

तिनं तें सौमान व्यवस्थित टेबलाली माडलं. एक स्वच्छ नॅपाकिन
त्याच्या खांद्यावर टाकला आणि कढत पाणी आणिण्यासाठीं ती पुन$
स्वयंपाकघरात गेली.

“ लिली, तू मागच्या जन्मी माझी आई होतीस का ग! ” वाफेने
उफाळून आलेल पाणी घेऊन खोलांत येणाऱ्या लोलेला त्यानं विचारलं.

“ काहींतरीच नका बोलं, ”

साबणाचा फेस गालावर चढवीत तो म्हणाला, “ लीले, अग तिथं
दोनतीन दिवस दाढी करत नाहीं मी-!

ढ् वला.”

6 अग खरच, वेळच नाहीं मुळीं मिळत-”

“ म्हणजे करता तरी काय १”

“ काय करतो ! ” त्यान माग वळून खुर्चामागं उभ्या असलेल्या
खोलेकडे पाहिले-

“ मग सांगता. नाहींतर कापेल ना गाल?”

8. | र्यामच्ये

'“€* ९0०९४४५१४४ ४१८

४४४४१४७ ७८४४७ >” ५५४८-८८-22 ५/-/-/-€५ -“-“>.-/-><.-“५/->-/>५/५८७-०*-/०>>४८/.८>

तो नाजुक हातान दाढी करूं लागला.

सक्तोरच्या आरशात त्याचं प्रतिबिब तिला किसित होतं. या दोन
महिन्यांत त्याचा चेहरा आधेक तेजस्वी दिसू लागला आहे हें तिच्या
लक्षांत आल्यावाचून राहिल नाहीं

“ तुम्हाला मानवली बरं का बोडांची हवा ! ” त्याच्या केसांवरूस
हात फिरवीत ती कोतुकानं म्ह्णाली.

“ तुम्हाला असंच वाटायचं आणि तूं मात्र विरहाने अगदीं छद
झाली आहेस नाहीं-तिथं आमचे हाल कुत्रा खात नाहों-आणि तुम्ही
म्हणावे -बेरे गलेलठु झाला आहात्त ! ”

हसूं आवरून त्याच्या प्रातिबिंबावर नजर रोखीत ती म्हणाली-

“का हो, तुमच्या कॉलेजात मुली पण आहेत ना?”

ह€ हो 22__

“ कशा काय आहेत १?-

“ पाहिल्यात कुठल्या लेकान | ”

इट म्हण्जे १.22 र्क

“ अंशी मारक्‍्या म्हशीसारखी बघूं नॅकी. अग, तूं डोळे बांधून
डाकळे आहेस ना माझे-मग पाहणार काय मी ! ”

हट ड्द्दा | 72

“ हाल कसले होतात हो तुमचे १ पत्रांत तर लिहोत होता-दिकवस
फार मर्जेत जातात म्हणून -”

“ खांगू तुला काय काय करावं लागतं ते १ ” तिळा आपल्याप्रमोर
ओहून घेऊन बोटं मोजायला सुरवात केली “ बघ भाडी घासता,
भोजनघर धुतो, आगण झाडतों-मोऱ्या धुतो-गांवचे रस्तेदेर्खांल
झाडतो कधींक्धी--”

“ म्हणजे ! ” तिचा चेहरा एकदम उतरल्यासारखा झाला, “ मला
कांहींच कळवलं नव्हतं तुम्हीं-अखं फसवायचं भापल्या माणसास ! ”
तिच्या नेत्रातून गालांवर आसवं ओघळलींसुद्धा, ी

“ वेडी रे वेडी, अग हे आमन्वं एक अखारचं शिक्षणच आहे-

महा भीति वाटते हो ! ३-1

अगदींच कशी ग तू ” त्यानं उठून तिष्च्या गालावरीळ अश्र टिपले,
“ येवव्यासाठोच मीं कांहीं लिहिलं नाहो तुळा-मग उर्गाचच काळजी
करीत बसली असतीस-” त्यान तिला हळुवारपर्णे जवळ घेतलं

“ किती त्रास होतो तुम्हाला-मला काहोच कल्पना नव्हती.” तिनं
डोळे पुसल

“ हु घ्या पेन आणि हा घ्या कागद लिहा पाहू यावर>”

81 काय 9 ११

“ क्रोंमी परत येऊं शकत नाहो. माझी बायको भयंकर आजारी
आहि ! ” ती गंभीरपणान सागत होती.

“ शाब्बास ! ” त्यानं एकदम तिच्या पाठांत धपाटा दिला, “ म्हणजे-
नोकरी सोडून घरींच बेस म्हणून सागतेस तू ”-

“ खरंच, मला नादीं आवडत हे असल, मला वाटतं तुम्हाला
अगदी कांहीं त्रास होऊं नये-कांहीं करायला लागू नये-तुम्हीं अगदीं
नेहमीं सुखांत सुखांत असाव-” त्याच्या खाद्यावर मान टेकूनं ली
हळूहळू बोलत होती,

तिच्या मस्तकावर नाजूकपणे हात फिरर्वात तो म्हणाला-.

“ छीळे, मलाहि असंच वाटते-तुला किती कष्ट घ्यावे लागतात
माझ्यासाठी-तुला अगदीं फुलासारखं ठेवावे असं वाठतं मला-म्हणूनच
या कष्टाच मला काहीं वाटत नाहीं,., ”

“ खरंच गडे, आणखी किती दिवस असं दूरदूर राहायचे
आपण !_ ”

“ अग्र, आत्तो नाहीं का आलो ? पुनः दाडदोन माहिन्यानं आहेच
[द्वाळोची सुटी मेहिनाभर-”

“ पण आतां चारच दिवस->”

“ हो, चारच-?” त्याचा आवाज इतका जड आला !

आणि तो घरून परतला तोहि तितक्‍याच जड मनान ! स्टेशन”
वरून गाडी हालतांच त्याचे लीलाच्या ताँबड्यालाल 'डोळ्याकडे
सव् गल,

२४ श्यामली

क,

“ खरंच, आलों नसतो तर बरं झालें असतं, ” असं वाटून लाला
पश्चात्ताप झाला त्या दिवशीं. त्यानं ढीलाला सांगितलं होतं-' तुला
खुखांत ठेवावंसं वाटतं.' खरंच का सुखात ठेवत होता तो! त्याने एम्‌. ए.
व्हावं, प्रोफेसर व्हावं अशी तिची फार होस. पण त्याचा कठ त्यानं
विचार केला होता ! तिला कॉलेजमधे शिकायचं होतं. निदान एक
वर्षे तरी कॉलेजच्या वातावरणांत काढावं अशी तिची जबर इच्छा होती.
पण आईच्या इच्छेनुसार त्यानं तिकडे दुलेक्षच केलं होतं.

“ करायचं काय तुला शिकून १ ” अश्या तऱ्हेनं त्या भोळ्या पोरीची
त्यानं समजूत काढली होती. पांच वारी पातळं नेसण्याची तिची साधी
इच्छा । लमापूर्वी ती पाच वारीच नेसत असे. पण याच्या घरात
आल्यावर तिला नऊवारी साड्याच नेसाव्या लागल्या ती खूप कुरकुरली.
पण त्यानं एकाच वाक्यांत तिला गप्प बसवलं. “ आईच्या मनाविरुद्ध
मला वागता यायचे नाहीं लीला ! ” आणि मग तिनं त्याबाबत आता-
पर्यंत एक शब्द काढला नव्हता. आपली आई तिच्याशी जरा तुसडे-
पणानं वागते हें त्याच्या लक्षात आलं होतं. पण त्याबाबत का कुणास
ठाऊक एका शब्दानं तो तिला सहानुभूति दशर्वात नव्हता. कधी तिनं
तक्रार केली तर तो,म्हणे, “ आपण लक्ष देऊं नये तिच्या बोलण्याकडे. ”
आणि इतके सारे अपराध असूनहि ती किती गोडीने, जिव्हाळ्यान
त्याच्याशी वागत होती | हॅ सगळं त्याला आठवलं आणि त्याचं मन
अस्वस्थ झालं. त्याची गाडी त्याला जितक्या वेगानं पुढं नेत होती,
तितक्याच वेगानं त्याचं मन मागील गोष्टींचा आढावा घेऊं पाहात होतं.

तो बो्डांला येऊन शिक्षणक्रमात गुंतला तरी त्याच्या मनाची ध्यप्नरता
जाऊं पाहात नव्हती. कशातच त्याचं मन लागेनासं होत होतं. आत्म-
निरीक्षण हें पृष्कळदा फायद्याचं असलं तरी काहीं बाबर्तात त्यामुळं
आत्मगौरवाची भावना दुखावली जाते आणि तो मनस्ताप असह्य होतो.
तसंच केशवचं झालं.

त्यांतच भर म्हणून कीं काय आतांद्या लीलेचीं पत्रंहि अगदीं त्रोटक
येऊं लागलीं. कधीं कधीं तर दोन दोन दिवस मधे पत्ताशिवाय जाऊं

झळा भीति वाटते हो! र्‌५<

लागले. त्याच्याहि पत्रांत चिडखोरपणा येऊं लागळा. पत्र आल॑ नाही
कीं तो लीलेवर भयंकर रागवे. “ चांगली हजेरी घेतलो पाहिजे
लिलीची ! ” असाच तो मनांत ठाम निश्चय करी. आणि मनाला
वाटेल तक्षी पत्रं लिही. मग तिचं पत्र अजिबातच चारसहा दिवस
येत नसे अशी काहीं त्याच्या मनाची घडी विसकटत चाललो होती !

सुट्टीत घरीं जाताना लीलेला तिच्या अशा बेपवोी वागण्याचा जाब
विचारायचा असा निश्वयच त्यानं करून ठेवला होता

त्यानं घरांत पाऊल टाकलं तेव्हा लीला स्वयंपाकघरांत सासूला
कांहीं मदत करीत होती. दोघांची नजरानजर झाली पण मागच्या-
सारखा ओसंडणारा आनंद तिच्या चेहऱ्यावर त्याला दिसला नाहीं.
तिनं नाजुक स्मित करीत आपल्या काळ्याभोर विशाल डोळ्यांनी
एकदां ओझरतं त्याच्याकडे पाहिल आणि चटकन्‌ नजर वळवली.
“< झालंय तरी काय या कार्टीला ! ” तो मनातल्या मनात चिडल्या-
सारखा झाला. जेवणाताह त्याचं नीटसं लक्ष नव्हतं.

ती आपलं काम आटपून खोलींत आली, तेव्हां तो काहो वाचत बसला
होता. त्याच्या गळ्यात हात टाकीत एकदम ती म्हणाली, “ कां, आज
बरं नाही का वाटतं १ जाग्रण झालं का प्रवासात १”

“ तुळा काय करायचं आहे त्याच्याशी ” त्यानं तिचे हात दूर
केले,

“ म्हणजे ! मीं काय केलं म्हणून रागावता माझ्यावर १” ती
त्याला अधिकच बिलगली

“< पत्राच्या बाबतींत किती बेपर्वापणानें वागलीस र? माझा छळ
नवालवला होतास आणि म्हणतेस मीं काय केलं ? माझ्याविषयी तुला
मुळींच आस्था वाटत नाही. ”

“ तर्स नाहीं हो,” तिच्या आवाजांतीळ मृदुभावानं त्याचं हृदय
थरारून गेलं. “ आणि तुम्ही तरी किती रागरागानं परत्र लिहीत होतां?
माणूस गरीब दिसलं कीं त्याला वाटेल तसं बोळून घ्यावं नाहीं? खरंच,
मला इतकी भीति बाटते तुमचो! ”

31 एपमळी

व अ ०३३५३. ३ ३

' ७४७५८४ ४५४४९४” ४५७७०७००४४ ७४ ७५०७४७४ ७४४४४१४७४७ ७४७४७४१४७४ ४४% “/ & ७४/७४/७४७४ ७४४

“< अंस म्हटल म्हणजे झाले ! तुल माझ्या मनाची कल्पनाच सार्ही,
माझा जीव इतका तुठतो तुझ्यासोठॉ आणि तू. अशी बेफिकिरांनं -”

“ पुरे पुरे, आता माझं चुकलं म्हणते' ना । ” तिने त्याच्य़ा कुशींत
मुंख,लपवलं, आलेले मेघ विरून गेले आगि पन. कोंबळं ऊन पडल

“ डोले, लीळे, रडतेस कौ काय १” त्यानं तिचे खांदे जोरानं
हालवले

“ नाहीं ”

“ मग हें काय ? इकडे बघ बघु--”

“ अहे. मला किनई असंच जन्मभर राहावं सारखं वाटतं मला
फार भाति वाटते हो. ”

“ वेडी ! ” तो हळूहळू तिचं मस्तक थोपटूं लागला.

खरेच ती वेडेपणानं वागली होती त्याच्याबरोबर या बेडेपणाचं
कारण जेव्हा त्याळा कळलं तेव्हा त्याचं मन भरून आलं. किती दुर्ट.
पणानं आपण तिच्याबरोबर वागलो यार्चे त्याला वाईट वाटलं आतां
लीला भेटली कीं तिचौ क्षमा मागायची असं त्यानं त्या क्षणीं ठरवून
टाकलं.

त्या दिवा ती खोलींत आली त्या वेळीं तो तिची वाटच पाहात
होता

“ काय लीलाबाई, आमच्यापासून लपवून ठेवूं पाहात होता नाहीं
का? ” त्यानं प्रेमबरात तिचे दोन्ही हात हातात घेतले.

त्याची भेदक नजर तिला असह्य झाली. “ काय काय, पण सागा
ना? ” इतकं बोलतानाच ती इतको अडखळली.

लोला'चे किती लाड करावे अन्‌ किती करूं नयेत असं त्याला होऊन
गेलं होतं. तिची भराभर चुबनं घेत तो म्हणाला, “ आईनं सागितलं
मठा, लबाड, ” रु

“- अशा. आहेत सासूबाई---” त्याच्या हातातून आपल्याला तिन
सोडवून घेतलं -- ।

मला म्रीहति वाटते हो! ऱ्ऊ

'५*-९%/१-१७५/४५/१४५/१४१७९४१०७५४ "५४४४ ४१७४७०७५१७ ७८ »€४७१७४४५४००७५०५१७१०८१०/५५"०€ ८५/५५/१४४४ ७४ ७५५४४० ७५००५४४१४७०५५९४५४५४९ ४४४७४7 ४१०७१७,

“७८१७ ४७१४७४०१४७ ७४४

“« आणि सूनबाई कक्या आदेत १ ” तिच्याकडे पाहात त्यानं
सिगारेट काढरी.

“ थांबा इं. ” तिन॑ चटकन्‌ काडी ओढून त्याच्या ओठातील
सिगारेट शिलगावली.

“ अरे ! अरे ! आज ह काय आणि नवीन ! आम्हाला एवढदेखील
काम करूं द्यायचं नाहीं वाटते. *

“ अद्दँ. किती थकून आलम. आहांत. आतां अगदीं राजासारखै
राहायचं; खरंच, आता नाहो गेलं तर नाहीं का चालणार १? ”

“ हृ बघ, आता यापुढं ब्रह्मदेवाने जरी हुकूम दिला तरी तुठा
सोडून मी जाणार नाहीं. आता काय पांच्च महिने उरले--”

“ हो पण-मला वाटतं सारख तुमच्याजवळ असावं- तुम्ही नसलांत
कीं भय वाटू लागतं-न्हृ्लीं तर फार वाटतं.” बोलताबोलतां ती एकदम
गंभोर झाली

“ खुळी-आई आहे. तिला सांगोवं आपल्याला कांहीं कमजास्त
वाटत असल तर--”

“<< मला कुणालाच काहीं सागतां येत नाही. पण तुम्ही राहा ना,
नाहींतर मी येतं तुमच्याबरोबर.”

तिच्या बोलण्यांतील ब्याकुळता त्याला जाणवली. तो स्तब्ध राहिला.

“ अस काय बोलावं--” काहीतरी बोलायचं म्हणून तो बोलला,

तो इथं आणखी पंधरावीसच दिवस राहिला, पण तेवढ्यांत लाला
लोलाच्या वागण्यातील फरक दिसून आला. एखाद्या लहान मुळासारखी
ती त्याच्या सारखा जवळजवळ राहण्याचा प्रयत्न करी. दोघंच बसली
कीं त्याच्याकडे कितीतरी वेळ 2 लावून तिनं पाहात राहावं आगि
पाहतांपाहता तिचे डोळे भरून यावे,

“ काग? काय झालं १ ” असं काही त्यान विचारताच “कां
कसल-उर्गाच ” अस म्हणत तिनं नाजूक हसावं. “ तुम्ही नका जाऊ,
मला फार भौति वाटते हो. ” हें तर तिच नेहमीच चालललं असे.

सुट्टी संपली तश्षी तिला सोडून जाणं त्याच्या जिवावर आलं. पण

२८ श्यामढी

अस थोडंच व्यवहारात वागून चालत £ तो ज्या दिवशीं जाणार होता
त्या दिवद्यीं तिचे डोळे सारख भरून येत होते. '* फार द्वास घेऊं
नका--” असं घडोघडीं ती त्याला बजावीत होती या वेळीं ती त्याला
पोचवायला गेली नाही. दारातूनच तिनं त्याला निरोप दिला टांगा
हालताच आपल्या अंतःकरणाचा लचकाच तोडल्यासारख्या त्याला
वेदना झाल्या. त्याचा भाऊ त्याच्याबरोबर आला होता; त्यानंच
केशवचं तिकीट काढलं. गाडी स्टेशनवर येताच केशव यंत्राप्रमाणं
गाडीत जाऊन खिडकोश्ा बसला, फलाटावर जी धांवपळ चालली होती
ती त्याला दिसत नव्हती. त्याचा भाऊ आपल्या कलेिजमधील कांही
गोटी सागत होता ते त्याला ऐकूं येत नव्हतं. लीलाच्या आसवानीं भरून
आलेल्या संथ विशाल डोळ्यानी त्याचं मन व्यापून टाकल होतं. “मला
सारखं तुमच्याजवळ राहावंस वाटतं--तुम्ही नसळात तर भीति वाटते-””
तिचे शब्द सारखे त्याच्या कानात घुमत होते.

गाडीनं कर्कश कझिट्टी दिली तेव्हा तो भानावर आला. गाडी
हालली तरी त्याचा भाऊ फळीवर उभा होता

“ भाऊ, आईला म्हणावं लौलाला नीट संभाळ ” इतकंच तो
भावाशी बोलला-“ आणि तृंहि जरा लक्ष देत जा तिच्याकडे-”

“ ब्वर॑ बरं ” म्हणत भावानं फलाटावर उडी घेतली.

रूक्ष अतःकरणानं केशव [खडकोबाहेर मान काढून पाहात होता.
तो काय पाहात होता तें त्याचं त्याला तरी कुठं कळत होत १

७ ७ &.

ते अरु ! चव्वण : ४

सकाळीं दहाचा सुमार असेल. सुतारकामाच्या वगाच्या बाहेरच्या
व्हराड्यांत टेबलाशीं उभा राहून केशव जोराजोरान रंधा मारीत होता.
पण आज त्याचं कामाकडे लक्षच नव्हतं नेहमी याचें काम रेखीव
आणि सुबक होत असे. पण आज काय झालं होतं कुणाला ठाऊक; रंधा
मारतांनादेखील तो चुकत होता निळं एप्रेन घातलेल्या प्राध्यापकांनी
दोनतीनदा त्याच्या टेबलाशीं येऊन त्याच्याकडे मिस्किलपणें पाहिलं.
“ कशवराव, राहूं दे आज काम. आज दुसरं काहीं ध्या. ” असं
खुनावलंदेखील.

केदावनं कपाळावरचा घाम पुसला, टेबलावरील हत्यारं इकडची
तिकडे केलीं; आणि समोर क्षितिजापर्यंत पोचलेल्या अफाट समुद्राकडे
तो किलकिले डोळे करून पाहात राहिला. क्षणोक्षणी रंग बदलणारं
तें समुद्राचं पाणी आज अगदीं तांबडं गढूळ दिसत होतं. रेशमाच्या
पांढऱ्या ढडी वहात याव्यात तक्षा लाटा हळूहळू किनाऱ्याकडे येत
होत्या. क्षितिजाकडे पांचसहा शिडाचीं जहाजं उभीं होती, राज हँ
दृश्य कितीदा पाहिले तरी त्याला पुर॑वाटायचं नाही. पण तिथोहि
त्याचं मन लागेना. माचे महिन्यांतील या उन्हाच्या झळी, कामाचं
दडपण आणि मनसंताप यांनीं तो अगदीं हैराण होऊन गेला होता.
मनसंताप होण्याला तसंच कारण घडून आलं होतं.

आज चचार दिवस झाले, लीलेचं पत्र नव्हत. आजहि त्यानं मोठ्या
उत्कंठेनं वाट पाहिली होती, पण ते खुणेचं निळं पाकीट टपालांत
त्याळा दिसल नव्हतं आणि त्याच्या मनाचा तोळ गेल्यासारखा झाला

१० इयामली

80 क ४ २ ४ क 0 क ४ कक कक क ४ क कड री यी

र क यी

होता तिचे दिवस भरत .आले होते. गेल्याच पत्रात तिनं लिहिलं
होतं- “ डॉक्टर म्हणतात, फार तर आठ दिवस जातील ” आणि
त्यानेतर तिचं पत्र नव्हतं. त्याला तिच्यावर खूप रागवावंसं वाटत
होतं, पण तों रागावूंहि शकत नव्हता अक्या कांहीं विचित्र मन-
स्थितींत सापडला होता तो त्याची एक सहाध्यायिनी त्याच्याजवळ
येऊन उभी राहिली तरी त्याच लक्ष गेलं नाहीं.

“ काय केशवराव, 'सुतार उत्तमसा तुजसाठी मीं आणविला, पाळणा
रंगीत बनबिला. ' किती छान काव्य आहे नाहीं १ तिकडेच ध्यान
लागलेलं दिसतय-” तिनं हृसत हृसत म्हटलं.

नेहमीच्या लहरींत असता तर त्याने तिला आणखी काहीं बोढून
चागलाच विनोद निमोण केला असता.

““लिलीच पत्र नाहीं आल आज ” इतकंच म्हणून त्यानं ठेबळावरील
भुख्षा झाडल्यासारख केल.

“ झग तुम्ही जाऊन का नाढीं येत? रजा घ्या आठदद्ा दिवसाची
आणि जा ना तुम्ही पुरुष तरी भारीच निद्‌ंय तुम्हाला राहावतं
तरी कस इथं-तिथे ती एकटी-?

“ छा? माझी भाई-”

“ पुरे पुरे. अश्या वेळीं ज्याचं माणूस त्याच्याजवळ असले म्हणजे
बरं. धीर येतो मनाला-”

स्री मग ती शिकलेली असो किंवा नसो, काहीं बाबतींत किती
सारखं असत तिचं मन-केशवला वाटून गेलं, गेल्या दिवाळीच्या
भुह्दोंतील त्याला आठवण झाली. लिली त्या वेळीं त्याच्या मागं लागली
होती. “ मला भीति वाटते हो ! तुम्ही रादा ना इथंच. ” तो टाग्यांत
बसून निघाला त्या वेळचे ते तिचे असद्दाय डोळे-

“ खरेच जाऊन यावं म्हणतो. ” तो आपल्याशींच पुटपुटला,

“ आतां कस छान बोललात”

आणि मग्न अकरा वाजेपर्यंत, कर्तरी काम संपवून तो खोलीवर
अळा, तो दुपारच्या ग्राडीला जायचा बेत ठरवूनच. खरं त्याशा जागला

ते भः! $$.

पाहिजे होतं. त्याच्या ळीलासाठीं त्याठा. जागं जरूर होतं. ळोलाची
ती कृश भारावलेलो,, अवघडलेली मूर्त सरखी त्याचं मन अस्वस्थ
करून टाकत होती. गाडीच्या धावत्या वेगाबरोबरच त्याच मन
भूतकाळात धावत होतं.

दिवाळीच्या सुद्दीनंतर तो लीलाचा निरोप घेऊन कालेजळा आला

पण येते वेळीं लोलाविषयी किती वेगळ्या भावना मनात घेऊन
आला होता ! आजपर्यंत लीला त्याची होती; पण तो तिला आपल्याहून
श्रेष्ठ मानण्यास तयार नव्हता आपणाला जिच्याविषयी जिव्हाळा
वाटतो अश्ची एक देखणी चतुर लहान पोरगी. आपण हसलो कों ती
हसणार, आपण रागावलो कीं ती कोमेजणार; आयण वागवूं तसं ती वाग-
णार, आपण तिचे लाड करायचे आणि तिनं त्यांत धन्य मानून घ्यायच
अश्शीच कार्होश्ली त्याची तिच्याविषयी भावना होती. पण आता असं
राहिलं नाही. “ लीला माझी आहे ” या शब्दामाग केवढा तरी मोठा
अथे आहे याची त्याला जाणीव झाली होती. लीलया आपल्या बरोबरीची
आहे इतकंच नव्हे, तर ती आपणाहून श्रेष्ठ आहे हॉहि त्याला जाणीज
झाली होती. ती जे काहीं त्याच्यासाठी सद्दन करत होती, ती जं काहीं
त्याला देणार होती त्याच्या जाणिंवेन त्याच मन तिच्याविषयी कृतजझ-
तेन तुडुब भरल्यासारखं होऊन गेळ॑ होत. दिवाळीनंतर आतापयत
त्यानं तानचारदा घरीं खप घातली होती, आगि प्रत्येक खेपेला लोलाच
त॑ वेगळ दिखणारं ब्याक्तित्व त्याला जीवनाच्या दिन्य साक्षात्काराचा
अनुभव आणून देत होतं.

दिवार्ळांनंतर तो पहिल्यांदाच घरीं निघाला; तेव्हाचा प्रसंग त्याला
आठवला ढीलाला भेटण्यासाठींच तो घरीं निघाला होता. तिचं नुक्तच
आलिलं पत्र क्रिती वाचलं तरी त्याला पुरें वाटत नव्हत आणि शेवदच्या
वाक्यावर तो सारखा अडखळत होता. तिनं लिहिलं होतं-

“ आणखी एक गोष्ट मला तुम्हाला सांगावयाच्बी आहे. पण कशी
सांगू १ कसं ल्हिबं तंच मुळीं समजत नाहीं. खरं सांगू का, लिहायची
साज वाटते, प्रण तुम्ही मा ना-”

१९ इ्यामली

.>५५१७०५५४१५/७७५७” ७५४७४४७४७०.” &४/५५०४*५/५७४७* “€६४४४४०५७/// ७१५५१८०९०९ ७७” करर केट क

“ नाहींतरी बायकाना दुसऱ्याला कोंड्यांत टाकण्याची भारीच
खोड ! ” असं पुटपुटत सतरांदा त्यानं त्या पत्राची घडी केली होती
आणि खिद्यांत घातली होती.

आणि घरांत शिरताच माजधराच्या दाराशी उभ्या असलेल्या लीलाला
पाहून तर त्याला आशद्वयोचा धक्काच बसला होता, डोळ्यांभावतालचीं
तीं काळीं वतुळं, ते बसलेले गाल, ती उंच निघालेली मान आणि तो
तिचा कृशपणा-जअं काहीं चादण्याचं तेज साठलं होतं तें तिच्या काळ्यो«
भोर डोळ्यात. तिच्या बाध्याळा जो एक मस्त ताठा आला होता-आणि
ज्यावर केशव अगदी बेहद्द खूष होता-तो तर कुठच्या कुठं नाहॉसा
झाला होता माझी लीला ती हीच काय असाच त्याला स*्रम झाला,
ती त्याच्याशीं बोलली तेव्हा त्याचं अंतमन दचकलंच. हा लीलाचा
आवाज नव्हता - त्या आवाजात खोडकरपणा नव्हता. उसन्या रागाची
छटा नव्हती. ताठरपणा नव्हता--

तो स्वयंपाकघरात गप्पा मारत बसला तेव्हा त्याची आई त्याला
म्हणाली होतो,

“ कर्धी का कोणाला डोहाळे लागत नाहींत-पण तुझी बायको बाबा
भारी विलक्षण-कधीं मनमोकळं बोलायची नाहीं कीं हवं नको
सागायची नाही. ”

त्या दिवशीं केशव तिच्या वाव्याला आलाच नाहीं. सवे दुपारभर
त्याच्या आईशीं गप्पा चालल्या, होत्या. सवे संध्याकाळ मित्राच्या
कोंडाळ्यात त्यानं घालवली होती.

£ आल्यापासून या क्षणाची वाट पाहाता आहें मी लीले, ” म्हणून
रात्रीं त्यानं तिळा जवळ घेऊन म्हणताच ती रागावळी. पण तो राग
क्षणाचाच. कारण किती दिवसानीं केशव तिला भेटला होता.

“< होले, किती वाळलीस, किती बदललीस £ ”

त्यानं विचारलेल्या प्रश्नावर ती नुसती हसली होती.

£ सी तुम्हाला गंभत देणार आहे, बघा तरी ” असं लाडिकपणानं
म्हणत तिने आपली बंग उघडली भाणि त्यांतून कांहीं वस्तु काढून

नट

ते अदरु ! १३

बटलटीटॉटशश टी टीटीटॉोटाडाटाटटाट टॉटड-टाटड>ा__“ड<>>>>। “शड “> ड>“-/“- “हा: “7 -८-/८/६/१७

त्याच्या अंगावर फेकल्या. त्यात त्याच्यासाठी विणलेले दोन स्वेटर होते.
त्याच्या उद्याचे सुंदर भरतकाम केलेले अभ्रे होते, एक नवीन नमुन्याचं
रेबलक्लाथ होतं, दोन पायमोजाचे जोड होते आणि हॅ सव दाखबताना
तिची सारखी बडबड चालली होती. लोकरीचे रंग कसे निवडले, एक-
रंगी लोकर मिळवायला किती त्रास पडला, किती हेलपाटे घालावे
लागले, अमुक नमुना कोणत्या इंग्रजी मासिकातून उतरून घेतला,
आणि प्रत्येक खेपेला “ आवडेल ना तुम्हाला १ ? ह पालुपद काही
सुटत नव्हत. आणि आपलं सारं सागून संपल्यावर तिची प्रश्नाची
सरबत्ती सुरू झाली.

“ तुमच्या बो्डीला ही भाजी मिळते का £ तुम्ही रोज दूध घेत
होता कीं नाहीं १ खोलीवर ऑम्लेट करत होता कीं नाहीं १ सुतार-
कामात कोणत्या वस्तु तयार केल्यांत £ रोज फिरायला जाता कीं
नाही £ तुमचे मित्र कोण ? मोत्रिणी कोण ९ ” केशव शक्‍य तीं उत्तरं
देऊन शेवटी म्हणाला,

“ लीले, दुपारी आई म्हणत होती, तू बोलत नाहींस. खरं
काग८?

“ हुं, मला वाटतच नाहीं बोलावंसं. ” लोलेने एकदम गंभौर्‌
होऊन उत्तर दिलं.

“ हो काई आणि मघापासून भाटासारखी तुझीच बडबड
चाललीय कॉ-?”

“< असे आहात अगदीं ! एवढ्यासाठी विचारलं होय १ ” म्हणत
तिनं हातातल्या स्वेटरमधें तोंड लपवलं.

“ मीं पण तुझ्यासाठी गंमत आणली आहे, पाहिलीस का १ ”?
म्हणत त्यानं टेबलाखाळची छोटी करंडी काढली. बोर्ढीहून त्याने
मोठमोठे गोड चिक्कू आणले होते. त्यानं एक काढून कापायला सुरवात
केली.

“ शो, शी, मला नको इं, मुळींच जाणार नाही, ” तिनं नाकाला
पदर लावून सागितलं,

र्य, ३

३१४ शयामळी

शे.” / “".”' “१./५*" ४-/// “€ “€ है --/०/>./-/०”-*-“/>-<>“>/:-“-“* ><-/ /-:< - -“€-“./>-“ “> ०->-> “» <:*/” “/:-/“-“</-:“*«/'-“-/.“/“>“>-“./५:/६/-/-/>/././५/८.<५/”*/"०

“ पहातो ना कसा जात नाहीं तो ” असं म्हणत तिच्या प्रति-
काराला न जमानता त्यानं एक फोड तिला खायला लावली. दुसरी
तिच्या तोडात अळेबळे ढडलली, आणि सबंध चिक्कू संपताच हसत
इसत तो म्हणाला-

“ बाईसाहेब, आता कसं- १ ”

“ ते तुम्हालाच माहीत ” तिनं ओशाळून सागितलं

€ केव्हापासून तुला विचारीन म्हणतों. हे साग पाहूं काय ते
अगोदर --” त्यानं उठून कोटाच्या वरच्याच खिद्यातील तिच्या पत्राची
घडी काढली,

€ क्ाय ते? ” तिनं आपले मोठे डोळे अधिकच मोठे केले.

“ हु हू ” त्यानं तिच्या त्या पत्रांतील ओळींवरून बोट फिरवलं

“ काहीं नाही-कांढहीं नाही-” असं म्हणत इतक्या गडबडीने तिने
त्याच्या हातातील पत्र काहून घेतल । तिच्या लालबुंद पडलेल्या चेह*्या-
कडे पाहात केशव म्हणाला,

“: माझी लाज वाटते तुला लिली-”

“ झोपा पाहूं आता. मळा सकाळी लवकर उठायचं आहे ” पलंगा-
वर अंग लोटून तिन॑ तोंडावरून पाघह्णदेखील ओढलं

रात्रीं मधेच त्याला जाग आली ती लोलाची हाक ऐकून,

“ काय ग १” त्यान आळसटल्या आवाजांत विचारल,

“हू बघा तरी-” तिच्या आवाजांतील विलक्षण कोमल कातरता आणि
तिच्या हाताची थरथर त्याच्या एकदम लक्षात आली. त्याची झोप
एकदम उडून गेली, ज्या जीवनस्पशाचा साक्षात्कार तिनं त्याला करून
दिला लानं त्याच्या मनात विजेची असंख्य फुलपाखर उसळली.
आपल्याला काय वाटतं आहे ह त्याच त्यालाच समजेना.

“ हीले-” कसेबसे एवढे शब्द उच्चारून त्यानं तिच्या उटोपोटा-
वर पुन्हा हळकेंच हात ठेवला. धारोष्ण दूध पिऊन मस्त झालेल्या
वासरानं गाईंच्या अंगाला ढुशा द्याव्यात, तपा त्या निराकार जिवाचा
आंत खेळ चालला होता, त्याची उसळी केशवच्या हाताला स्पष्ट जाण-

ते अरु ! २५

“४ लाट अ ४८४८/५/०/- > >_-/५०/-/००/->०्ट लोन क्ल न्ीन >>” _“/“_“ -“-“”/:“-<-“““4*/-<-“<“><“-“।*“*““-<<“<।-“ “>

वत होतो. कसल्यातरी विचित्र भावनेनं त्याचीं कानशिलं तापून गेलो.
कसल्यातरी विलक्षण ओढीनं त्यानं त्या जागेचं आवेगानं चुंबन घेतलं,
माझ्या लिलीठा किती जवळ घेऊं आणि तिचं कसं कौतुक करू असं
त्याला होऊन गेलं

“ काय दंगा हा !”-तिच्या आवाजातील कोमलपणानं तो भानावर
आला.

“लीले, खरंच विसरलो मी.” अगदीं केविलवाणेपणान तो म्हणाला,
“ त्रास झाला का तुला १ ”

त्याच्या डोळ्यातील पाणी पाहून तिला चमत्कारिक वाटलं

“: रागावलात १”

“ छे ग-चुकला तूं आतां माझी एकट्याचीच नाहींस, ”

“ काहींतरी नका बालू ! ”

उजाडलेला दिवस त्याचा फारच गडबडीचा गेला. सकाळीं लोलाला
बरोबर घेऊन तो सूतेकाग्रहात गेला तिथं तिच्या प्रकृतीविषयीं त्यानं
अगदीं खात्री करून घेतली. मग तिला टाग्यातून घरीं पाठवून तो
आपल्या डॉक्टरकडे गेला तिथ जरा वेळ डॉक्‍्टरशीं बोलून त्यानं ओषधाची
यादी त्याच्याकडून घेतली केमिस्टकडे जाऊन त्या गोळ्या, ती टॉनिकं
खरेदी केलीं. मंडइतील ओळर्खांच्या फळवाल्याला रोज केळीं, मुसंबीं
इत्यादि फळं घरपोच करण्याची व्यवस्था करण्यास सागितलं॑ दुसरे
दिवशीं सकाळींच त्याला निघायचं होतं जायच्या वेळेपर्यंत कोणत
ओषध केव्हां अन्‌ कसं घ्यायचं याचे तो तिला सारखे पाठ देत होता.
प्रत्येकाचं महत्त्व तिळा पटवून देत होता ती “ हो हो ' म्हणत
होती त्याच्याकडे पाहात होती, आणि तिचे डोळे पाण्यानं भरून येत
होते.

जातेवेळीं तिचा निरोप घेताना त्याला फार अवघड वाटलं त्याच्या
डोळ्यात पाणी आलं. सगळं कांहीं लपवायळा म्हणूनच कीं काय कुणाला
उद्देशून कुणाला ठाऊक, तो दरडावून मोठ्यानं म्हणाला,

१६ इयामठी

“८१७८०८०४४७”

“ बेठ्या, आतां यापुढं आईला छळशील तर याद राख. माझ्याक्षी
गाठ आहे ! ” आणि मोठधानं हसला.

“ खरंच कमाल आहे बाई तुमच्यापुढे ! ” डोळ्यात पाणी असूनहि
लीलेला हसं कोसळलं

केशवनं दिलेली ही धमकी चागर्लांच लागूं पडली. कारण त्या«
नेतरच्या खेपेला केशव घरीं आला तेव्हा लीला अगदीं पुन्हा आपल्या
पहिल्या दिमाखात आली होती. तिचा बाघा पुन्हां रसरसला होता.
त्याला गोळपणाहि आला होता. तिच्या गंभीरपणाचा रुबाब दृष्ट लागण्या-
सारखा होता. त्याच्या आईनं मोठ्या होसेनं सुनेचा वाडी भरण्याचा
समारंभ केला, त्या वेळचं फुलमाळानीं सजलेल्या त्या भिद्णिर्णांचं रूप
पाहून केशव आश्चर्यानं स्तिमित होऊन गेला होता,

त्यानं आल्याबरोबर औषधारचं कपाट उघडून पाहिलं, त्यानं आणून
दिलेल्या बाटल्यांपैकी एखादी संपली होती. एका बाटलींतील गोळ्या
थोड्याशा कमी झाल्या होत्या. या खेपेला तो आठदहा दिवस राहाणार
होता. रोज संध्याकाळ झाली कीं त्यानं म्हणावं,

“ हीले, चल फिरायला--< ”

“: नाहॉ-- मो नाहीं येणार. ”

“ अगर चल, व्यायाम घ्यावा रोज-- ”

“ मला माहीत आहे. पण मी फिरायला नाहीं येणार, आपण
घरींच बोलत बसू--- ”

ती बाहेर येण्याचं कां टाळते हें त्याला कळत होतं. तो तिची
समजूत घाली.

“ लीले, दू कांहीं वाईट दिसत नाहींस, उलट किती छान दिसतेस,
अगदीं बेडौळ दिसणाऱ्या बायकादेखील मातृदेवतं म्हणून कोतुकानं
हिंडतात रस्त्यानं-मग-- ”

“* मळा दुसऱ्याचं नका सागू--- ”

“ बरं, आपण रात्रीं जाऊं दहा वाजतां-- ”

आणि या त्याच्या आप्रह्याळा तिन॑ कबुली दिली होती.

ते अश्रु ! ३७

%क/९-/१/०-०-०-”५

त्या दिवशीं रात्रीं केशव तिला घेऊन फिरायला म्हणून बाहेर पडला*
रस्त्यावर शुकद्युकाट होता वरून आकाशाचं निळं छत पसरलं होतं,
त्या पाश्‍वंभूर्मावर घराघराच्या रेखा उठून दिसत होत्या. लीळाबरोबर
त्याला हळू-फारच हळू-चालाव॑ लागत होतं. मधूनमधून तिला
आधारहि द्यावा लागत होता. आपल्या दिक्षणक्रमांतील गंमती सागून
तिला हसवीतहि होता. अशीच गोष्ट सागण्याच्या तो रंगात आला
होता. इतक्यांत ती त्याला एकदम बिलगली,

“ चला परतूंया, ” ती भयंकर घाबरली होती.

त्यानं दचकून समोर पाहिलं, जरा अंतरावरून आडव्या गेलेल्या
रस्त्यानं एक गॅसबत्ती चाळवली होती. मागें पांचसहा माणसं झपाझप
चाललीं होतीं. सर्वांत पुढं असणाऱ्या व्यक्तीने दोन्ही हातात पाढऱ्या
फडक्यात गुंडाळलेलं कांहींतरी धरळं होतं.

तो परतला. वाटेत कुणीच बोललं नाहीं.

“< मला भीति षाटते हो ! ” खोलींत येताच तिने त्याला घट्ट
धरलं,

“< चेडी ! ” तो शुष्दपणें हसला. पण त्याच्या मनांतहि कुठंतरी
काटा बोचल्यासारखं झालं होतं,

आणि आज गाडीतून जात असताना हीच आठवण त्याच्या मनाला
अस्वस्थ करून टाकत होती. लीला सुखरूप असेळ ना, हाच घोर
त्याच्या जिवाला लागला होता.

त्यानं दारांत पाकळ टाकळ ते जरा अस्वस्थ मनस्थितींतच. घरांत
सारवलेल्या जमिनीवर रांगोळी घालत बसलेल्या लीळाला पाहतांच
त्याचं मन फुलासारखं हलकं नि प्रस झालं. त्याला पाहतांच ती
उठली. तिळा उठतांना होणारे कष्ट त्याच्या नजरंतून सुटले नाहीत. ती
त्याळा फारच ओढल्यासारखी दिसली, हा करण्यासाठीं तिनं स्टोव्ह
काढला, तशी त्यानं बहिणीला हाक मारली.

“ तूं नको दगदग कळूं, ती करील चहा. ”

तिच्या प्रत्येक हालचालीत ओझ्ले असह्य झाल्याची जाणीव त्याला

४५/१०/००४५ ७४१०१४५१४१ ०४५५४१०१०७ ४१०४५४० ०१४०२०४०७४ ४९४५९ ४१०. ४७४१ ७४० ४० ४४५०९४० ७४०१४४0७०४ १४००७४७

१८ ऱयामली

मी "७१७ ७७५००४०४५० 26०४ “०/"०€€ 20४०” “८ ०९०००” _//४/०%/५७ ००९०९७०००९ 2९०2000 ० करोकोच्ळल,

दिसून येत होती. तरी ती घरांत वाकत होती, फिरत होती, क्षेपेल ते
काम करत होती. त्याला आईचा, बहिणीचा राग आला, जेवतेवेळीं ती
वाढायला आली तेव्हा मात्र त्याला असह्य झाल.

“आइ, तिला कशाला वाढायला लावतेस-” तो रागांतच म्हणाला,

£ अवघडलं म्हणून काय झालं १ बसून नाहीं हो उपयोगी. आणि
तुला एवढं वाटत असेल तर बसेना बापडी. मीं थोडच काम लावलंय
तिला-” तिच्याकडे रोखून पाहात त्याची आई म्हणाली.

ती कांहींच बोलली नाहीं. तिनहि हातांतलं काम सोडलं नाहीं. दुपारी
ती खालींत येतांच तो म्हणाला,

“ आता विश्राति घे पाहू किती कष्ट होतात तुला-”

“£ इ्‌ठूश ! कष्ट कसले त्यात १ ” ती गोड हसली

“ काय म्हणतात डॉक्टर १ ” त्यानं काळजीच्या सुरांत विचारलं.

“ उद्या किंवा परवां-”

81 खरंच १ 181

“ पण मला इतकी भौति वाटते-काहीं माहीत नाहीं-” ती त्याला
बिलगून म्हणाली.

“ वेडी-अशा गोष्टी का आधी माहीत असतात |! आपोआपच
सार॑ कांहीं छान होतं. घाबरायचं नाहीं. तेवढ्यासाठी तर मी आला. ”

“ मो तुमचो इतको वाट पाहात होते-”

“ म्हणूनच आलो. ”

“ खरंच, किती चांगले आहां तुम्ही | ”

डॉक्टरनी जरी दोन दिवसानीं मुदत दिली होती तरी ती त्या
मध्यरात्रींच जागी झाली. तिच्या डाव्या माडींतून जी सणक निघाली
ती कमरेत किती वेळ तरी घुमत राहिली, ती चटकन्‌ उठून बसली.
असं का होत हें तिला कळेना. आणि मग अशाच बारीकसारीक सणका
येऊ लागल्या. पोट दुखणं म्हणतात त हेंच काय १ कुणाला ठाऊक !
तिनं केदवला उठवलं. थोड्याच वेळांत सारं घर जागं झालं. दारासमोर
टॅक्सी उभी राहिली.

ते अररु ! १९

“९५५९०/-८०/-/-€५” -”>*>“*>“*““५-/-*-<«.५-/५८//>४-/>/५//०/९५/९४/-५०/९-/ >”. -“->-“.>. ->>2>/>“*./५/”-८>९८.८”०/”०/०-// कर्क

“ लीला, चल ” त्यानं तिच्य़ा खाद्यावर हात ठेवला.

“ नको. ”

“ हृ काय १ चल. त्यानं हळूच तिला उठवलं,

तिनं आपला हुंदका त्याच्या कुशींत लपवला,

त्यानह्ि आपले डोळे पुसल्यासारखे केल.

कितो अवघड वेळ!

सूतिकाग्रहाच्या बाहेरच्या हॉलमधे क्रिती तरी वेळ तो बसून होता

ला आत गेलो होती. तिच्या मागून त्याची आइ व बहोणाहि गेली
होती. आणि जवळजवळ तास होत आला. बाहेर त्याला काहींच कळले
नव्हतं । लिलीला क्रिती त्रास सोसावा लागणार कुणास ठाऊक, या

विचारानं त्याचं मन पिळवटून निघत होतं, “ उगाच फंदात पडलों
आपण, म्हणून त्यानं स्वतःला दोन शिव्याधुद्धा देऊन घेतल्या !या
पश्चात्तापाच्या मनःस्थितींत तो असताना एक नसं येऊन त्याला म्हणाली

“ तुम्ही काहीं काळजी करू नका सार काहीं ठोक आहे. सकाळीं
या. त्या काही सहाच्या आंत बाळंत होत नाहींत ”

“< पुण मला डॉक्टराना भेटायचं होतं-”

£ त्या बंगल्यावर गेल्या आहेत. सकाळीं येतील. ”

“' पण त्याना बोलावू शकता”

त्याच्या या अधिऱ्या काळजीचं नसला कोतुक वाटणं दक्‍्य नव्हतं

“* तसं काही कारण नाहीं. तुम्ही काहीं घाबरू नका, ”

“ मी आपली पहाटेच येईन ” म्हणून त्याची आईहि निघाली.

लीला दाराशी उभी होती. त्याचे पाय तिकडे ओढत होते. लीलाला
'सोहून जायचं ल्काला आतिशय अवघड वाटलं.

“ हरच जाऊं मी £ ” तो तिच्याजवळ गेला

“ हूं, जा. लोकर या मात्र. ”

“ भिऊं नको. ”

“ छ | ” तिनं हसत सांगितलं.

तिच्या अंगातलं ते घेये कुठून आल॑ अचानक ? तो स्तिमित झाला.

४० ऱ्यामली

““०८५७०००५८७९००/००९४००००/००००००००-००० ५००९००५०९० ०००0-००-०९ ००००-००९-५-.”५*2०.०.०>//८:2-/"“५८”.”*.:०.”>* 2": 72*“:*:“:“>.>“*.>»>*<“५./*>९०*.००८./५-/० ०७० 20५2०५१. 2020022020 20 ८७ ९०.००५००५.००० >. कच्च्क

सारी रात्र त्याला झोप लागणं दक्‍्य होतं काय १

सकाळीं सहा वाजताच चहाचीदेखीळ वाट न पाहतां त्यानं कपडे
केळे नि सायकल बाहेर काढली.

डॉक्टर दाराशींच उभ्या होत्या.

“ या या. आतांच तुमची केस संपवली, छोकरा झालाय्‌ तुम्हांला !
जा आंत, पण त्यांना बोलण्याची तकलीफ नका देऊं. ”

तो खोळींत आला तेव्हा ती कॉटवर डोळे मिट्टून पडली होती.
बाजूचा पाळणा रिकामा होता, पण त्यात अंथरुण वगैरे जब्यत तयार होतं.
जंतुनाशक द्रव्याचा द्प खोलींत भरून राहिला होता.

त्यानं हलकेच तिच्या कपाळावरून हात फिरविला. “ लीला |! ”
त्याचा आवाज दाटल्यासारखा झाला.

त्याच्या स्पशासरश्ी तिन डोळे उघडले. तिचे डोळे कमालीचे
निस्तेज झाले होते. पण त्यात एक नवीनच पाणी खेळत होतं.

81 आलांत 1 १3

“ हो. तुला त्रास नाहीं ना झाला १ आता बरं वाटतं ना- ”

ती हसली.

“ बाळ पाहिलांत १ स्वारी आंघोळीला गेली आहे. ”

“ पाहूं मग, लीले-माझ्याकडे बघ ” तो असं का म्हणाला कुणास
ठाऊक,

त्याच्या डोळ्यांतून दोन टपोरे थेंब तिच्या ओठांवर पडले, ते अश्र
आमंदाचे होते कीं कृतज्ञतेचे होते हें सांगणं मोठं कठिण होतं.

७ ७ ७

पीर आणि पादुंका!च्लव्य :५

घाटावरून सेकंड गियरमध्यें सों सॉ करीत मोटर बेळग्रांव-कोल्हापूर
रस्त्यावरून जाऊं लागली कीं, मोटरमधल्या प्रवाशाच लक्ष आजू-
बाजूच्या शेतवा्डाकडे गेल्याशिवाय रहात नसे. तें काळंभोर रान
कुणाच्याहि मनाला मोह पाडी, पिकाच्या दिवसांत हिरव्या लक्ष्मीचं
सौंद्ये ओसंडून यायचं आणि येणाऱ्यानजाणाऱ्यांचीं मनं आपल्याकडे
ओढून ध्य़ायचं. उन्हाळ्यांतील त्या जमिनीची शोभा तरी काय कमी १
नांगरून नांगरून डिखळ्यानं भरलेली ती काळीभोर जमीन निळ्या.
भोर आकाशाखाली एक निराळंच सौंदर्य धारण करी, पण मोटरमधील
प्रवासी डोकं बाहेर काहून पाहात आणि आश्चयांनं स्तिमित होत, तें मात्र
केवळ या धरित्रीच्या लावण्यानंच नवहे,

दोतापलीकडे ज॑ एक छोटंसं दगडी बांधकाम दिसे तिकडेच सर्वांचे
डोळे लागत आगि “ अरे ” असे उद्गार नवख्याच्या तोंडून बाहेर
पडल्याखेरीज रहात नसत. त्या बाधकामांत प्रेक्षणीय असं कांहींच
नव्हतं. पण लोहाना आश्चये वाटे तें निराळ्याच कारणानं.

त्या बांधकामाचे दोन भाग होते. एक भाग होता त॑ थडगं होतं.
आणि त्याच्याचजवळ समोर एका हाताच्या अंतरावर एक समाधि
होती आणि तीवर पादुका होत्या. थडग्यावर फुलाच्या वाळलेल्या माळा

दिसत. समाधीवरहि फुलं पडलेली असत. एक छोटी तेलकट काळी
पणतीहि तिथं चौथऱ्यावर पडलेळी दिसून येई.

आणि हें पाहूनच लोकांना आश्वये वाटे, आणि ते याच विषयावर
आओोळणं सुरू करीत. मोठरीच्या ड्रायव्हरला दिवसांतून एकदां तरी

४२९ इयामली

*“:€४/४-€-”-:-/>€-<->/-€-€> -०-/-/५-/-/-/-/५---४५/५-/-<--<“५<---<-*-<<<<<-<५<-“<“५“-“<€*€*“*€४/५€*€€४५९४/*€%/४९/*€*€*,

त्या बाधकामामागील इतिहास कुणाला तरी सागावा लागे. ज्या
गावाच्या हृद्दींत ते बाधकाम होतं त्या गांवातील लोकानीं या इति-
हासाळा अगदीं कहाणांच स्वरूप देऊन टाकलं होतं. पाहुण्याचा आदर-
सत्कार करण्यांत हे बाधकाम त्याला दाखवणं आणि त्याची कहाणी
सांगणे हा एक जरुरोचा भाग होऊन बसला होता.
व्हा आणि काय निमित्तानं कोणास ठाऊक, ल्या खेड्यात चार

मुसलमान कुटुंबानीं वस्ती केली होती या कथानकाच्या सुरुवातीचे
वेळीं तर त्याच्यांतील व गावकऱ्य़ातील परकेपणा पूर्ण नाहींसा झाला
होता. सुताराच्या आळांच्या पलीकडे जी थोडी गावठाणाची जागा
हाती तिथं त्या कुटुंबानीं मातीची का होइना पण आपापली घरं उभी
केलीं होतीं. गावातील शेतीहि तींच करीत वर्षांकाठी एकदा गावां-
तील भाडी गोळा करून त्याना डाक कल्हई देण्याचाहे काम त्याच्या-
कडे असे. दसऱ्याच्या शिलंगणात आणि बेंदराच्या पोळ्याच्या
मिरवणुकॉत हीं कुटुंबं जितक्या उत्साहानं भाग घेत, तितक्याच उत्साहानं
गावकरी मोहरमात ताबूत तयार करण्यात आणि करबलं नाचवण्यात
भाग घेत,

त्या तीन चार कुटुबांतील एक त्यातल्या त्यात सघन होतं. रजाक
हा शेतीच्या भानगडीांत न पडतां तिथल्याच जवळपासच्या बस-लाईंन-
वर ड्रायव्हर म्हणून काम करी त्याच्या घरीं माणसंह्ि थाडीं होती.
तो, त्याची बायको, म्हातारी आई, आणि त्याची तरुण बाल-
विधवा बहोण अमीर,

खानदानी मुसळमानात जं सोंदर्य दृष्टीस पडतं, ते या अमीरच्या
वाटयाला आलं होतं. काळ्याभोर लाब पापण्यानीं युक्त असे धुंद
डोळे, ताबूस गोरवणे, लाब सडक केस अश्या तर्‍्हेचं सौदये देवान
तिळा बहाल केलं होतं. आपल्या जातबाल्यापेक्षां तिने आपली राहणीदि
खूपच नीटनेटकी ठेवली होती. तिची ओढणी नेहमीं उंची असे.
थाढरपेक्या ख्रीप्रमाणं दररोज ती आपले केस विंचरून वेणी घाळी व
बेणीच्या टोंकाळा रप्याची टोपणं असलेले गोंडे लावी, रुप्याच्य;

पौर आणि पादुका ! ४३

'“0४४०४४/४४४*५४%*१०९४//०/५४४५१०५/०९१०१५९०//४/९०/००४/४७-९८-४/४/४”१००४/४/१०९-०€*५४००€५/१५”४/”४”४//४/९५€०९४०४१०”८-९०/%०/४७/ळ/ त्र

वाळ्याबरोबरच तिच्या हातात असलेल्या कांचेच्या बांगडयाहि उंची
असत, नाकातील बुलाकाचा मोती तर आपल्या पाणीदारपणानं तिच्या
वेहूऱ्याचं सौंदयं अधिकच वाढवी. आपल्या मुसलमानी भाषेत किंवा
हिर्दामिश्रित मराठी भाषंत ती ढाडिकपणानं बोलूं लागली को, ऐक-
णाराचं लक्ष तिच्या बोलण्यापेक्षा चेहऱ्याकडेच अधिक लागून राही.

तिच्या एकंदर ठाकठीकपणामुळेंच कीं काय गावात तिच्याविषयी
बरं बोलत नसत, गांवातील बायका शिवीशिवाय तिचं नाव घेत
नसत तर नेहमीं गांवातील तीन चार तरुण तिच्या घरासमोरच्या
माच्यावर बसलेले असत. अमीरला पानाचा भारी षोक गप्पा
मारण्यासाठी जो येइल त्याच्या चंचींतील पान तिला हमखास मिळे, तिन
स्वतःहि एक सुंदर साटणीची चंची बाळगली होती. आणि तिच्या
प्रत्येक घरावर अभ्रकारची भिंग बसवली होतीं

या तिच्या चर्चीतील पान ज्याला मिळेल त्याच्यावर अमोरची
विशष मर्जी अशी खूणगांठ तिच्याशी गप्पा मारण्यास येणाऱ्या गाव-
कऱ्यानीं बाधली होती त्यातल्या त्यात दरारथ पाटलाला या भाग्याचा
वारंवार लाभ होत असे. “ त्या बय़ाचं आणि दसऱ्याचं लई
जमलंया ” अशी गावात दाट कुजबूजहि होती. हा दशरथ पाटील
म्हणजे गावातील काद्दीं लहानसद्दान प्रस्थ नव्हतं.

गावचा हक्कदार पाटील तोच होता. पण जबाबदारी नको म्हणून
त्यानं ते अधिकार दुसऱ्याला बहाल केले द्वोते. त्याच्या वडिलोपार्जित
सावकारीचीं मुळं तर आजूबाजूच्या खेड्यातहि पसरलीं होती. त्यानं
एकामागून एक तीन लभ केलो होती. पण तीनहि बायका संसार-
सुखाचा आस्वाद न घेता परलोकीं निघून गेल्या होत्या. नाहीं म्हणा-
यला त्याच्या तिसच्या बायकोनं पांच दिवसाच अभक त्याच्या पदरांत
टाकले होतं या बायकोच्या उृत्यूपासून दशरथाच्या आयुष्यक्रमांत
नवीनच स्थित्यंतर घडून आलं होतं.

त्याचं शेतीवरील लक्ष उडाल होत. सावकारीचा व्यवहारहि त्यानं
आपल्या भावाबर सोपवला होता. त्याचा छोटा तुकाराम आगि तो.

४9४ श्यामळी

./0७४४४"-४४७/१०/१/१./१.

**५०५*५८"५६४४/५/४/४४५५/४४४/४//४५/४४१४५/९०५५५४४/५४४७९.५./१.४९.५१०१./९./.५१५१५१५१४/५४४/१०/०/-/०५-"५१५१०९५*//४५४४४/४"/* 4१४१४”

तुक्‍याचं संगोपन करण्यांत,त्याला खांद्यावर टाकून हिंडण्याफिरण्यांत त्याचे
दिवसामागून दिवस जात होते. आइवेगळं पोर म्हणून तो त्याचे अतो-
नात लाड करी. हसळी, मणगट्या, करदोटा, साखळ्या, पिंपळपान
इत्यादि सोन्याचादीच्या दागिन्यानीं तुक्‍्याला त्याने मढवून टाकलं
होत. दर बाजारी त्याच्यासाठी एक नवं अंगड घरांत येत होतं. जरीच्या
कुंचीशिवाय त्याला कुंची बाधली जात नव्हती. आणि तो जेवू-
खाऊं लागल्यापासून तर घरांत बिस्किटाचा आणि खाऊचा सुकाळ
होऊन गेला होता. आणि दशरथ मुलाचे असे जरी परोपर्रानं लाड
करीत होता तरी मुलाने मात्र त्याच्या पदरात अपयशच बांधलं होतं.
तुक्‍या चार वर्षाचा झाला होता तरी चालत नव्हता. बोलत नव्हता.
एके ठिकाणीं सारखा बसून राही. त्याची वाढहि झाली नव्हती, मस्तक
मात्र खप मोठं पण इतर शरिराचा भाग दीड दोन वर्षांच्या मुला-
सारखा. पोट खूप मोठं. हातापायावरची चामडी लोंबत असलेली,
डोळे मोठे आणि भेसूर. असं कांहीं विचित्र असं त्याचं रूप होतं.
दिसायला तो हिडीस दिसे. गावातील गरोदर ल्ञिया त्याला पाहण्याचं
टाळत. एकच एक श्री त्याला जवळ घेई. ती म्हणजे अमीर, तुक्‍्याला
खांद्यावर टाकून अमीरच्य़ा माच्यावर येऊन बसायचं हा दशरथ
पाटलाचा ठराविक कायेक्रम. ती त्याला वारंवार म्हणे,

“ घाटीलसाब, मी सागतो त्या फकिराच्या पायावर हा छोकरा
घाला. त्याचा नूर पालटला न्हाई तर अद्लाचो कसम. ” जेव्हा जेव्हा
ददारथानं तिच्याकडे जावं तेव्हा तेव्हां तिनं वरील उपाय सुचवावा.
आणि एके दिवशी खरोखरच त्याला पुढ घाळून ती फकिराकडे गेली.
नंतर दर गुरुवारी दशरथ तुक्‍याला फकिराकडे घेऊन जाई. फकीर
स्माला अल्लाचं नाव घेत कसला तरी रस पाजी. गळ्यांत नवी मुळी
बांधी आणि दशरथाच्या स्वाधीन करी, अमीर पण त्याच्या बरोबर
असे. दशरथ नको म्हणत असला तरी अमीरनंच तुक्‍याला खांद्यावर
घ्यावं आणि वाढ चालावी, जवळ जवळ सहा महिने त्याचा हा क्रम
वाळला होता. फकिराच्या करणीला गुण येत होता. तुक्या उभा राहून

पीर आणि पादुका ! ४५९

एक पाऊल टाकत होता, अन्‌ बोबडे एक दोन शब्द बोलत होता.
त्याची वाढाहि दिसू लागली होती. दशरथाच्या आनंदाला पारावार
नव्हता.

फकेरानं तुक्‍याचं औषध बंद केल, तरी दशरथ त्याच्या दरोनाला
दर गुरुवारी जाई. घरांत त्यानं पीर पुजावयालाहि सुरुवात केळी होती.
आणि फकेराचा प्रसाद म्हणून त्याच्या सागण्यावरूनच तुक्‍याचं नांव
सुलतान ठेवलं होतं. “ तुका सुलतान ” म्हणून दशरथ त्याला मोठ्या
कोतुकानं हाक मारी. अमीरचा आाणि त्याचा स्नेहहि खप वाढला
होता. अमीरहि त्याच्याबरोबर फकिराकडे जाह

“ अमीर बी, तू व्हतीस म्हनून हा पोरगा मला लाभला, आतां
हा पोरगा तुझाच, ” असं म्हणत दशरथ तिच्या नजरेला नजर
देण्याचा प्रयत्न करी आणि अमीर “ मेरा लडका ! ” अस म्हणत
उमलन आलिल्या भावना लपविण्याकरता ओढणी पुढे ओढी. त्याच्या
या स्नेहासंबंधीं गावांत बर्रांच कुजबूज होई, पण तिला तोंड फुटलं
नव्ह्त. अखेरीस त्यासाठींहि एक दिवस उगवला.

त्या दिवशीं सकाळीं उठून गांवकरी आपापल्या उद्योगाला लागतात
न लागतात तोंच' अमीरबी घरांतून नाहींशी झाल्याची बातमी त्यांच्या
कानावर आली. पण त्याबद्दल कुणालाच विदोष आश्चर्ये वाटलंस दिसलं
नाहीं. दशरथ पाटील नेहमीप्रमाणेच गांबांतून हिंडत होता, एक गोष्ट
मात्र गेळे दोन दिवस ग्रावकऱ्याच्या लक्षात आली होती. ती म्हणजे
जानबा पाटलाचं झेतांतील घर !

जानबा पाटलानं म्हणजे दशरथाच्या भावानं बेल बांधण्यासाठी
च चारा ठेवण्यासाठी शेतात एक खिडक्या दारे असलेलं खोपवजा घर
बांधळं होतं. दशरथ गेले दोन दिवस तं घर झाडून सारवून घेत होता,
बैल आणून ब्रह्ेरच्या पडवीत बांधळे होते आणि एक पितळेचं 'बक-
चकित कुलपहि त्याला अडकवलं होतं. लोक काय समजायचं तें समजून
चुकले होते. पण दष्ठारथ पाटलाला त्यासंबंधी विचारण्याची कुणालाच
छाती नव्हती. प्रत्येकजण आपापसांत बडबड करून स्वस्थ बसत होता, त्या

४६ श्यामला

चार सुसलमान घराण्यातसुद्धा किती गडबड माजून राहिली होती. प्रत्येक-
जण अभमीरला शिव्या घालत होता, व “रजाक आल्याबरोबर आम्ही सव
मिळून दसऱ्याची खोड मोडणार ' अशी धमकी घालत होता

रजाक परगावीं असल्यानं दर आठपंधरा दिवसानीं ग्रावात वस्तीला
येत असे. त्याला ही बातमी कोणीं पोचवली कुणास ठाऊक, पण अर्मार
नाहींशी झाल्याला दोन दिवस होतात न होतात तांच रजाकनं रात्रीं
बाराच्या सुमाराला जानबाच्या शेतातील घराचा दरवाजा ठोठावला.
रजाक दारूनं तरे होऊन तोंडाला येईल तें बडबडत होता न्‌ दारावर
लाथा-बुक्क्याचा भडिमार करत होता.

£ कोन हाय त्यो ” १ दशरथ सोटा घेऊनच बाहेर आला.

“व्म-मे रजाक हुं. हमारी अमीर कहा हे-अमार ! बुलाव अमीरकू ”

झोकाडे खात रजाक बोलत होता.
“ अर्मार के वास्ते तुम कायकू आया-अमीरभिमीर हम कुछ नहीं
जानते चलो इथरसे. ” जोरानं सोटा आपटत दशरथ आरडला.
रजाकनं विक्राळ स्वरूप धारण केलं. तो दशरथच्या अंगावर धावून
गेला

“ हम नहों जानत ”-त्यानं दात विचकून दशरथाला वेडावल
“मगर कोन जानते-अमीर इधर तुम्हारे पास हे । मे जानता हूं
अमीर तुमारे पास है ।

अन झटकन्‌ “ देखो ” म्हणत त्यानं हात वर उगारला, चादण्याच्या
सोम्य प्रकाशात तें सुरींचं पातं लखलखलं. दशरथाचे डोळे एकदम
दिपले. आणि एकदम आतील दार उघडलं गेलं; दोन्ही दाराना हात
टेकून दारात अमीर उभी होती.

“ ओं रजाक-ए क्या हे। हम नहीं आ सकते । तुम जाव ” बहिणीचे
हं शातपणानं दिलेलं उत्तर ऐकून रजाक नरमला द्यानं तिची किती
तरी मनधरणी केली. तिच्यावर संतापला. शिव्या देऊं लागला. शेवटी
अमीर खवळली.

पीर आणि पादुका ! ४

/”/” />“>.<//”./.“*>“-/-»./»>“.“-“.»>.“>”:“.“>““/”>“/“.>-“:>.“.>.“/.»./»-.“>“7/€>“-“>.“>“>.”.“>“>“.>>.»८-/»५८/”.८>.>“>>>.”/”.”.....2”/././:<>“/.“>“.>>/>/>./>/>>>“.<>”/-“>.“>/.>.”.//>“.“.>.*>“च७

“ गप्प बस मुकाट, त्या मोटर-मालकाचं धर मला दावलंस तवा
कुठं ग्रेली होती तुझी इज्जत, जातोस कीं काढूं चाबूक £ ” म्हणत तिनं
खुटीवर टागलेल्या चाबकाला हात घातला.

रजाक हळू हळू मागे जात दाराबाहेर पडला. त्या शात वेळीं लाचं
अभद्र ओरडणं नंतर किती वेळ तरी त्या दोघांना ऐकू येत होतं. अमीर
दशरथाच्या खाद्यावर मान टाकून ढसढसा रडत होती बर्‍याच वेळाने
डोळे पुसून ती म्हणाली,

“< पाटीलसाब, आपण दूर कुठतरी जाऊं या. तो सेतान मला इथं
ऱ्हाऊं देनार न्हाई. क

आणि त्या दिवशीं सकाळींच गावकरी शेतांतून जातांना चौकसपणानं
घराकडे पाहतात तों धर सताड उघडं,

नुकत्याच कापण्या होऊन गेल्यानं शेते ओसाड दिसत होतीं.
धान्याच्या गाड्या घरात नेऊन भरल्यानंतर शेतकरी पुनः शेताच्या
मश्यागतीला लागले होते. जानबानौहि शेतात सहा बैलांचा लोखंडी
मागर धरला होता. वर ऊन म्हणजे मी म्हणत होतं. पण नांगरटीचं
काम अगदीं तालासुरात चालल होतं. नांगराचा फाळ पुढं रेटता रेटता
घामाघूम झालेला जानबा “ वड5र5 वड $ बाळ्या वड5५5 ” म्हणून
बेलाना उत्तेजन देण्यासाठीं मोठ्यानं ओरडत होता, तर अगदीं पहिल्या
बैलजोडीच्या मानेवर बसून बेल हाकणारा तुका सुलतान त्याला साथ
करीत होता. तुका आता चागला सतरा अठरा वर्षांचा झाला होता,
दृदारथ नाहींसा झाल्यानतर जानबानंच त्याला संभाळल॑ होतं,
जानबाची बायको हिराबाई हिचं तर त्याच्यावर पोटच्या मुलापेक्षा प्रेम
होतं या दोघाच्या प्रेमामुळे तुका सुलतान बापाला जवळ जवळ विसरून
गेला हाता

“ सुलतान्या ओ $ सुलतान्या, तुझा बा आलाय बघ ” कांहीं
गुराखी पोरं धावत धावत शेतांत येऊन ओरडलीं.

तुका चटकन्‌ बैलावरून खाढीं उतरला. बैलांनी पुढें ओढ घेतली
आणि मागे क्षाले जानबानं फाळाचे हात सोडले.

४८ ऱ्यामली

“ तो त्या सडकेला चिंचेबुडचा झरा हाय न्हव, तिथे बसलाया-
अक्षी फकिरावाणी ह्वाया-आन्‌ आमाला विचारीतो ' तुक्या कसा हाय.
जानबा कसा हाय £' ही5 दाढी वाढवलीया ल्येनं. ”

त्या पोरांचे बोलणं ऐकायला चुलते-पुतणे राहिलेच नाहोंत.

खरोखरीच झऱ्याजवळ एक पाल माहून दशरथ बसला होता. किती
जदल झाला होता त्याच्यात. त्याचा वेश फकिराचा होता. एक कटोरा,
एक चटई आणि एक सोटा याशिवाय त्याच्या जवळ अधिक सामान
नव्हत,

जानबानं कडकडून आपल्या भावाला मिठी मारली. तुक्या स्तिमित
होऊन पाहातच राहिला.

जानबानं दशरथाला घरीं चलण्याविषयीं खूप आग्रह केला, पण
ददारथ म्हणाला

“ जान्या, फुणाचं घर £ कुणाचं दार ? मला पुनः त्या जाळ्यांत
ओढ़ नग. आता मला एक पाडुरंग-एक अदला ! ”

दशरथाच्या तोंडून त्याची हकीकत ऐकल्यानंतर जानबाला कळून
चुकल कीं दशरथ आता आपला राहिला नाहीं. तो कुणाचाच राहिला
नाहीं. त्याचा मागे आता खूपच वेगळा आहे.

अमोरला घेऊन मुंबईला गेल्यावर दशरथानं पाच सहा वर्षे चागली
सुखात घालवलीं होतीं पण मग अमीरला मुंबईची हवा मानवली
नाहीं म्हणा, किंवा गिरणी कामाच्या त्रासानं म्हणा ताप येऊं लागला
आणि शेवटीं ती क्षयानं झिजून मेली. दशरथ वेड्यासारखा झाला,
कितीतरी दिवस तो त्या अफाट शहरांत फिरत होता, एका साधूच्या
टोळक्यात सामील होऊन त्यानं कितीतरी प्रवास केला. शेवटीं
फकिराच्या नादाला लागला, आणि फिरत फिरत ज्या फाकेरानं तुक्‍्याला
बरं केलं त्याच्यापाशी आला. त्याच्याच सागण्यावरून तो गावाशेजारीं
येऊन राहिला होता.

दशरथ आल्याची बातमी हां हां म्हणतां आजूबाजूच्या खेड्यांतून
पसरली. त्याळा पाहायला लोक येऊं लागले, झतकरी लोक जमले क॑]

'पीर आणि पादुका ! ४९

तो विठठुलाचं भजन सुरू करी, लोकहि त्यात भाग घेत आणि
भजनाच्या गंभीर स्वरानीं तें वातावरण भरून जाई मुसलमान लोक आले
कीं तो त्यांच्याबरोबर नमाज पढावयास लागे. त्यांना कुराणातील गोषी
समजावून देई. आपल्या कटोऱ्यांत जें धान्य पडेल तें तो गाडग्यात
शिजवून खाई. कणीं काहीं देऊं केलं तर मुळींच घेत नसे. त्यानं थोडीं-
फार औषधाहि जवळ ठेवली होतीं. हळू हळू लोकाचा त्याच्यावर
विश्वास बसला, दुःखीकष्टी सासुरवाशिणी, सवतीमत्सरानं पीडलेल्या
बायका, मुलासाठी नवससायास करणाऱ्या स्त्रिया, याचे आणि शोेत-
कऱ्याचोहि तो विश्रातिस्थान होऊन बसला. त्याच्या औषधानीं गुण
येऊं लागला, त्याच्या उपदेद्यानं सासुरवाशिणींना सुख लाभळं. हिंदु
आणि मुसलमान शेतकऱ्यांत त्याला आदराचं स्थान मिळालं. “ बाटका
बुवा ” या नांवान तो ओळखला जाऊं लागला, कजे काढण्यापासून
तों नवरी ठरवेपयेत प्रत्येक बाबतींत गावकरी त्याचा सल्ला घेत.

त्या दिव्शी-युरुवारी-त्याच्याकडे विशेषकरून मुसलमान लोक येत.
ज्या ज्या वेळीं लोक त्याच्याकडे येत त्या त्या वळीं त्याना तो झाडा-
खालीं बसलेला दिसे तो गात असलेले अभंग किंवा कुराणांतील सूक्त
त्यांच्या कानीं पडत, पण आज लोकानी त्या अपेक्षेनं दुरूनच झाडा-
खालीं नजर टाकली. तो ते चमकलेच. त्यांना तिथें कुणीच दिसलं
नाहीं जवळपास कुठं गेला असेल म्हणून ते तासभर थाबले इतक्यात
एक बाई किचाळतच धावत आली.

“ हत काय बसल्यासा १ तो बाटका बुवा पडलाया न्हवं का त्या
झऱ्याच्या तोंडाशी. ”

लोक धावतच गेले. दशरथ झऱ्याजवळ उताणा पडला होता. त्याचं
सव अंग काळं-निळं होऊन पडलं होतं. क्षणमात्र लोक स्तब्ध राहिले.
6 नाग डसलाया जणूं, ” एकान येणारं रडं आवरून बोलायला सुरुवात
केली दोघातिघांनीं एकदम तोडावर हात घेतले. क्षणांत जिकडेतिकडे

कल्लोळ झाला,
आजूबाजूच्या खेड्यातून लोक जमायला उशीर लागला नाहीं,

ऱ्या शं

जानबा दशरथला उचलायला पुढं झाला आणि लगेच चार पाच
मुसलमानानीं त्याला मागें ढकललं, “' बाटका बुवा आमचा आहे.
आम्ही त्याचं दफन करणार. ” मुसलमानानीं मागणी केली. दशरथ
त्याच्याच ताब्यात होता “ न्हाई न्हाहे दसऱ्यादा माझा हाय, माझा
भाऊ हाय ! ' असं जानबा ओरडत होता. गावकरी “ तो आमचा
जातवाला हाय, त्याला आम्हाकडं द्या |! म्हणून हुज्जत घार्लात होते.
शेवटी भाडण सुरू झालं आणि भाडणाचा शेवट मारामारांत झाला.
दशरथाला तिथेच टाकून दोन्हीकडील लोकांनीं जे हातात मिळेल ते
केकण्यास सुरुवात केली.

कालपर्यंत जें वातावरण भजनादिकानीं आणि धूपाच्या वासानं
भरून गेलं होतं तेंच आता आक्रोशानं आणि शिव्यागाळीनं भरून
गेलं. पुष्कळांना जखमा झाल्या. रक्ताच्या धारा वाहिल्या, शेवटी
जवळच्या शहरातून पोलिसाची मोटार आल्यावर सगळीकडे शात
झालं,

मग दरारथाचा शेवट कसा काय लागला कुणाला ठाऊक. पण नंतर
थोड्याच दिवसानीं त्या शेतात तें बाधकाम उभारलं गेल. अजून हिंदु
व मुसलमान दोन्ही धर्मातील लोक त्याच्या दर्शनाला येतात. आणि
तोहि त्याच्या नवसाला पावतो असं म्हणतात

दोवडे मास्तरांची कमळी चववया ।६

>““*“४/५”“*_-“<४५/८*-€५/-” ““*-.“*-“*"*»१-*५-५४५४«*-<५/५८/-./५/-”- “”/"५-/-” :“८:“./.“ /-“:“.».“4/“.“:<“-:“.:“.“./”.>“.»/“ .“”.>“*-.«

“ कमळे, कुठ ग गेली होतीस इतका वेळ हुंदडायला १ ” मेत्रिणीं-
बरोबर खोकाळत आंत पाऊल टाकणाऱ्या मुलीला पाहताच मास्तरीणबाई
ओरडल्या.

त्याचा वरचा सूर ऐकताच साऱ्याजणी पसार झाल्या आणि
कमळीच काय ती तिथं उरली.

“ कितीदा सागितलंय तुला कीं, मारुतीच्या देवळात जायचं नाहीं
म्हणून £ ह्यांनी मला सांगून ठेवलंय कीं तुला पाठवू नको देवळात
म्हणून ! देवळात जाता, लोकर पाहायला दुकानात जाता, उगीच
गोंधळ घालतां आणि येता. टवाळ लोक असतात जमलेले-उद्यांपासून
मुळींच जायचं नाहीं त्या पोरींच्याबरोबर, सागून ठेवते. ”

दुसरे दिवसापासूनच कमळीचं संध्याकाळीं बाहेर जाण बंद झाल.
नट्टापद्टा करून तिच्या मैत्रिणी तिच्या दारावरून गेल्या तेव्हा ती
उंबऱ्याशींच गहू निवडत बसली होती

“ येणार का ग १ ” एकीनं विचारलं

“ अं ह, बाबा रागावतात. ” असं म्हणून पुनः तिन गहूं निवडा-
यला सुरुवात केली.

केळकर बार्गेतील वठारात शेवडे मास्तर भाड्यानं राहात असत.
कमळी ही त्यांची सर्वांत थोरली मुलगी. वयानं असेल सोळा सतरा
वर्षांची इंग्रजी चवथी पास होतांच तिचं शिक्षण बंद केलं होत. तिच्या
पाठचे तिघे भाऊ हायस्कुलात शिकणारे झाले, तेव्हा कमळीचं शिक्षण
बंद पडणं साहजिकच होत.

५२९ इयामली

कशाला न “ाटशाा--/-€-€-€-/>/-<- “> -:५--/-/-//--4/-“>/./ <>>“<-“-./>/-/€४८/०/०-/-०५/५”-”-८५८५५/५/५५-०५-५५/०/%५५७ ०-८.

मुलीचं सोळा क्षतरा वय फार चमत्कारिक असतं. आपण नटावं
थटावं, लोकांचं आपल्याकडं लक्ष जावं, आपलं कोतुक व्हावं, असं या
वयात फार वाटत असतं. ज्या मुली शाळेत जातात त्यांच्या या
प्रवृत्तींना आपोआप वाव मिळत असतो. शाळेच्या निमित्तानं त्याच
केशवेषभूषेचं प्रसाधन सुरू असतं. बरोबरीच्या मुलींच्या मेळाव्यात
अभ्यासादि विषयात मन रमतं. आत्मगोरवाचोहि समाधान त्याना
लाभतं.

पण कमळी मात्र या साऱ्या सुखाला मुकली होती. सकाळपासून
घरात कामाला लागावं भावंडांची न्हाणींधुर्णी, उष्टशण, भाडीकुंडी,
केरवारा यांत दिवस जावा. रात्रीचा स्वयपाक तिच्याच अंगावर असे.
जरा कुठं जावं म्हटलं तर कडेवर ए% आणि हाताशी एक भावंड
असायचंच. त्यापरत तिला बाहेर जाणंच नको वाटे. वठारातल्या मेत्रिणी-
बरोबर जाव॑ तर तेंहि आईनं आताशा बंद केलं होतं. त्यानं कमळी
अगदीं चिडल्यासारखी झाली होती फावल्या वेळात कोणाकडून तरी
मागून आणलेला “स्री, चा अंक वाचणं हीच तिची करमणूक होती.
फारच जर वेळ जात नाहींसा झाला तर मुलाला कडेवर घेऊन दाराशी
उभं राहाव,

दृ्ली दृ्ीं तर तिच्या स्वप्नाळू रिकाम्या मनाला एक विचित्रच नाद
लागला होता. शेजारणी कामानिमित्तानं घरी येत आणि तिची लमासंबंधीं
चेष्टा करीत,

“ मास्तरीण काकू, त्या तमकीचा भाचा कसा फकड आहे. बघा
तुमच्या कमळीला, ”

“ आमची सून करून घेऊं आम्ही कमळे तयार आहेस का १ ”

अक्या त्यांच्या गप्पा चालल्या काँ कमळी लाजून तिथून उठून
जाण्याचा आव आणी. पण मनापासून तिला त्या गप्पा आवडत,

कधी तिच्य़ा शाळेंत जाणाऱ्या मैत्रिणी तिला भेटत. त्यांच्या
आपसांत गप्पा चालल्या कीं कमळी मोठे डोळे करून त्या ऐकत राही.
तिच्या ज्या दोघी तिघी मेत्रिणी मुलांच्या शाळेत जात त्या एकत्र जमल्या

शेवडे मास्तरांची कमळी ्ु-!
कीं एका विशिष्ट मुलाबद्दल नेहमीं बोलत त्या मुलाला कधीं कमळीने
पाहिलं नव्हतं पण त्याची सवं माहिती तिला होती-तो वगोत नेहमी
मधल्या रागेंत दुसऱ्या बाकावर बसे तो दिसायला काळासांवळा पण
छान होता तो नेहमीं उंची सूट वापरी त्याच्या गळ्यातील सोन्याची
बारीक वेन त्याला फार शोभून दिसे. शिक्षकाशी विनोद करून ठुलीच्या
बाकाकडे मिस्कीलपणे नजर टाकण्याची त्याची संवय होती. क्रिकेट
टॉमचा तो कॅप्टन होता. कमळीच्या मनापुढे आपोआपच त्या मुलाचे

चित्र उभ राही. आणि हा काल्पनिक अनिरुद्ध तिचे मन अस्वस्थ
करून सोडी.

ती राहात असलेल्या गल्लीच्या कोपऱ्यावर हल्लीं एक शिवण कामाचं
नर्वांन दुकांन निघालं होतं. कपडे शिवून घेण्याच्या निमित्तानं कमळीला
वारंवार [थं जावं लागे कपडे आणण्याच्या ओढापेक्षा त्या दुकानाच्या
मालकाला पाहण्याची तिच्या मनाला अधिक ओढ असे. त्या दुकानांत
तयार केलेले निरनिराळ्या पद्धतीचे ब्लाऊझ मोठ्या आकषेक पद्धतीनें
टागून ठेवलेले असत. गिऱ्हाइकास बसण्यासाठी एक बाक आडवा
टाकलेला असे. आणि या मशीनच्या मार्ग त्या सवे पसाऱ्याचा माळक
बसलेला असे. मशीन सारखी सरसर चालूं. खाद्यावर टेप टाकून तो
दोन्ही हातानीं झरझर सुईखालीं कापड सारी. कुणी दुकाना्ली आलं
कीं खालच्या मानेनंच मक्षीनमागून वर पाही. त्याचे ते काळेभोर
कुरळे केस, दाट रेखीव भुवया आणि लालसर पिगट डोळे. कमळीला
दाराशी पाहिलं कीं स्नेहभावानें तो हसे. कमळोच्या मनांत खोल
कुठंतरी चाळवल्यासारखं होई आणि संकोचारन ती बाकावर बसे.
मश्शोनवरच्या कपड्यावरचीं त्याची ती रुंद मनगटं आणि लाबसडक
बोटं, ती खड्याची लाळ आगठी यांकडे वारवार तिला पाहावसं वाठे.
आणि घरात देखील फावल्या वेळात कमळी रिकामी असली कीं, हा
दुकानचा मालक मशीन चालवत असताच खालच्या मानेनं वर पाहुन,
स्नेहभावानें हंसे. आपल्या मनाचा हा खेळ पाहाण्यांत कमळी रंगून जाई.

पण हे फक्त मनातच. प्रत्यक्ष व्यवहारात जगांतील कोणत्यादि

५४ इयामली

*“«/५/१४/-/ -“५६/-/-/ :“/-/--/५-८४५/५-€-€४५€*/५/४५/४५८४/५-८५/४/४/४*-५/४५८५-४-/-८/५-/५--५५८-८८--८६.५-८८-/८४-”-०/५/४-०५.०८८.०५-५.५.५/५/०५५../००५/०५/६/०.५०”५»”०,

तरुणाविषयीं तिला धसका वाटत असे. इतका कीं कुणी अनोळखी तरुण
दिसला तरी तिला बावरल्यासारखं होई; चेहऱ्यावर कडवट गंभीरपणा
आणून ती घुढें चाळू लांगे. असं तिला वाटायला तसंच कारण
ज्ञालं होतं.

जी दोजारीण तिला “ सून करून घेईन ? म्हणत होती, तिचा
मुलगा मंट्रिकला दोनदां गोते खाऊन कुठें तरी नोकरीला लागला
होता. शोवडे मास्तराच्या घरच वळणच असं कीं, कमळीची व त्याची
ओळखहि झाली नव्हती. पण आईनं केलेल्या चेष्टेमुळे कीं कश्यामुळे
कुणाला ठाऊक, त्या सुलानं एकदा कमळीला एक पत्र लिंहिळे आणि ते
पाकीट दाराशीं कमळी एकर्टाच आहे असं पाहून आत टाकलं. कमळीला
हा काहीं विचित्रच प्रसंग वाटला, तिच्या मनाला कापरं भरलं.
भीतभीतच तें पाकीट ओच्यात लपवून ती न्हाणीघरात गेली, आणि
दरवाजा बंद करून तिनं ते॑ पाकीट फोडलं त्या मुलाच अक्षर फार
सुंदर होतं आणि त्या अक्षरात त्यानं प्रारंभींच लिहिले होतं * प्रिय
कमल, * पत्रांत त्यानं तिची खूप स्तुति केली होती. तिच्याशी एक
शब्द तरी बोलतां यावा म्हणून तळमळ दाखविली होती आणि शेवटीं
“ तुझा अनंत ? या शब्दानीं पत्र पूणे केळ होतं. कमळीच्या आयुष्यांत
हें सवे नवीन आणि अद्भुत होतं. पत्र वाचत असतांना तिच्या
मस्तकांतून कसल्या तरी झिणझिण्या निघत होत्या. जणू ती कुठल्या
निराळ्या विश्वात वावरत होती. पण ते क्षणापुरतंच, त्यातून ती जी
वास्तवात उतरली ती शेवडे मास्तराची मुलगी म्हणूनच. “ काय
हृलकटपणा तरी ' म्हणतच तिनं दार उघडलं आणि दणदण पाय
आपटीत ती आईपाशीं गेली.

“ त्या मार्माच्यापार्शी नेहमीं माझी थट्टा करतेस नाहीं? बघ त्या
मेल्यानं मला कस पत्र लिहिलय त ”

तिन ते पत्र आईच्या अंगावर फेकले आणि ती चालती झाली हें
प्रकरण मग दोवडे मास्तरांच्यापर्यंत गेलं आणि मास्तरनी त्याला घरात
बोलावून प्रत्यक्ष त्याच्या आईसमोर त्याला छडीनं उभा फोडल'.

शेवडे मास्तरांची कमळी «५५
कमळींने दाराच्या फटींतून हा भर्यकर प्रकार पाहिला, त्या दिवशीं ती
जेवली नाहीं त्या दिवशीं तिला क्षोंप आली नाही. ती सारखी या कुशीवरून
त्या कुशीवर वळत होती. आणि तिच्या डोळ्यांतून सारखं पाणी निथळत
होतं. तें सुंदर अक्षरातील पत्र तिच्या डोळ्यासमोर उभं राही आणि
तिला एकदम हुंदका येई. त्या दिवसापासून त्या मुलाची आणि तिची
दृष्टादष्ट झाळी तर तो असं काहीं तिच्याकडं पाही कीं, तिच्या मनाचं
पाणी पाणी होऊन जाई. या दिवसापासूनच जगातल्या कोणत्याहि
तरुणाविषयीं तिला धसका वाटूं लागला होता,

अलीकडे तिचं मन निराळ्याच एका व्यक्तीनं वेधून घेतलं होतं ही
च्याक्ते तिच्या घरासमोरील बाजूच्या घराच्या खोलींत राहायला आली
होती, दारांत उभं राहिलं कीं त्याच्य़ा खोलीचं दार तेवढं तिला दिसे.
पण निरीक्षणाअंतीं तिन हेरलं होतं, को हो स्वारी सकाळीं सव्वासातच्या
सुमाराला हातीं जाळीची पुस्तकाची पिशवी घेऊन बाहर पडते, ती
दुपारी बाराच्या सुमाराला घरीं परतते, पुनः तीनच्या सुमाराला घरा-
तून निघते ती संध्याकाळीं साताच्या सुमाराला घरीं येते या वेळीं रोबर
पाच सहा मित्रहि असतात. कमळाचं लक्ष जाव॑ अशीच ती व्याक्त
होती. गोरापान, नाकेला आणि घाऱ्या डोळ्याचा असा तो तरुण होता.
पायात साध्या वह्याणा, पाढरं शुभ्र धोतर, किरमिजी रंगाचा कोट आणि
काळी टोपी असा साधा पोषाख असे. मराठी ट्रेनिंग कॉलेजचा तो
वेद्यार्थी होता, त्याच्या जात्यायेत्या वेळेला कमळी दाराशी असायर्चाच.
सकाळीं सडारागोळीसाठीं, दुपारी काही. निवडण घेऊन, संध्याकाळी
भावडाला खेळवत अक्षी ती दाराशी असे. त्या तरुणानंहि हं ओळखळं
असावं. जातां येता तोहि कमळीच्या दाराकडे नजर टाकल्याशिवाय पुढे
जात नसे. या ओझरत्या दर्शनावर कमळीचा साधाभोळा जीव दिवस-
भर गुगत राही.

“ खरंच आपलं यांच्याशी लम व्हाव. किती छान आहेत हे. आणि
संध्याकाळीं अलगूज तरी किती छान वाजवतात ! ते शाळेंत नोकरी
-करतील; मग मीहि शाळेंत नोकरी करीन, आपला संसार किती छान

«६ ऱ्यामळी

९७.४५./१”४/-९५/१”/-१ ५४९” “//” “/“/“./> >: -“/--“/ -: --“-“/-“-“ ५. -“>*-/..“-.“-“.“.“-“*<““-€-/-“-/-/८/-/>/-//-/-/4/>/५/-८-/-/ “>>...

रंगेल --अशा मनोरंजनात दिवसामागून दिवस कसे जात होतेते
तिचं तिळाच कळत नव्हतं. दोन वषे अशनी झरझर निघून गेलीं, आणि
एक दिवस तो तरुणहि ती खोली सोडून गेला. पण ही गोष्ट कमळीला
समजली ती या प्रसंगाने,

त्या दिवशीं रात्री शेवडे मास्तर जेवायला बसले होते. मास्तरीणबाई
वाढत होत्या, सारी मुलं माजघरांत झोपली होतीं. आणि कमळी तान्ह्या
मुलाला पायावर पालथं घालून थोपटून माजघराच्या उंबऱ्याशीं बसली
होती, हल्लीं पाच सहा दिवस “ त्या'चं दर्शन होत नव्हतं म्हणून ती
अस्वस्थ झाली होती.

“ ऐकलंस का ग, आज ते समोरचे कुलकर्णी म्हणत होते, ”--<
शेवडे मास्तरनीं आमटीचा भुरका मारला

“ काय म्हणत होते १

“ त्याच्या घरात कोणी विद्यार्थी राहात होता ना £”

“ झसेल बाई. कुणी पाहिलाय,--मग १ ”

“ तो आता ग्रांवी गेला. त्याचं त्याना पत्र आलंय.

“ अह्सं ! काय म्हणून १ ”

“ तो म्हणतो म्हणे->शेवडे मात्तराच्या मुलीसाठी तुम्ही--माझे
नांव सुचवा. ”

“ अगो बाई ! बराच आहे कॉ--मग तुम्ही काय सागितल १ ”

“* अग, तसं त्याचं उत्पन्न वगैरे चागलं आहे. पण माझी मुलगी मी
त्याळा देणार ! मीं साफ सागितलं त्यांना कीं त्याला कळवा-कीं शेवडे
मास्तरची मुलगी म्हणजे कांहीं भटामिछ्षुकाची पोरगी नव्हे, ”

कमळीला पुढं ऐकंब्रेना, मुलाला पाळण्यांत घालण्याच्या निमित्तानं
ती तिथून उठढीच, जातां जातां तिच्या कानीं आलं

“ पण आतां स्थळ नको का पाहायला १”

“ कमळीसाठीं स्थळांना काय तोटा? आता तयार आहेत, आपलीच
तयारी हवी.”

पण शेवडे मास्तरांनी मुलीसाठी खटपट केल्याचं कधीं दिसलं नाहीं.

झवडे मास्तरांची कमळी «५

“१०४४४४४४७१ १७७

0400060 “४४५०८६” ८-/*-//*-/४०/५//४/*४०६/४४४४/४५७/४५०/१/४५५/६०/१०९५/१०/४/१०४४१०/४/९४४७/१०/ १०५१०९१ क/४/ >“

स्थळ काय लम करायच म्हणताच केव्हाहि मिळेल. आणि तेंहि तोला-
मोलाचे अज्ञी त्यांची खात्रीच असावी. पण द्र वर्षीया नात्या
कारणांनी कमळीच्या ळभाचा बेत लाबणीवर पडत होता. एका वषी
मुलाच्या मुंजी झाल्या आणखी पुंजी खच झाली दुसऱ्या वर्षी मास्तरीण-
बाईचं बाळंतपण आलं. तिसऱ्या वर्षी मुलगा गेल्यानं आइवडील दुःखी-
कष्टी होते, अश्याच काहीं निमित्तानं कमळी आज सहा वर्षे लभाची
राहून गेली होती.

तिच्या मनाची कळीहि आताशा कोमेजून गेली होती. दुस्रर्‍्याच्या
संसारांत शिणून तिच्या चेहऱ्यावर निबरटपणा दिसू लागला होता,
गाल किंचित्‌ बसल्यासारखे झाले होते. आणि अगलटीचा रसरशीतपणा
जाऊन ती चोपल्यागंत दिसू लागली होती. मनांतहि ती चोपून
गेली होती. मनांत आलं की, छाती फुटेपर्यंत घरातील काम ओढावं
नाहो तर दुपारीच्या दुपारी डोक्यावरून पाघरूण ओढून झोंपून
काढाव्या

त्या दिवशीं संध्याकाळी ती धाकटया भावाला भरविण्यासाठीं याला
कडेवर घेऊन दारात उभी होती. काऊचिऊला हाक मारून घास
घालण्याचं तिचं काम रंगात आलं होतं. वळणावरून गलह़ांत कोणी
शिरल्याचं तिला दिसलं. तिनं गाणं थांबवून येणाऱ्य। व्यक्तीकडे पाहिल
शंकाच नाहीं तोच होता तो. पाच सहा वर्षापूर्वी विद्यार्थी म्हणून जो त्या
समोरच्या खोलींत राहात होता, तोच आता समोरून येत होता. त्याच्या
हातात एक प्रवासी बंग होती. तिच्या जवळ येताच तो थबडला.

“ अजून विसरले नाहींत ” कमळीला वाटून गेलं, या सहा वर्षात
त्याच्यात देखील बदल झाला होता. त्याचा गोरेपणा किंचित काळ-
बेडला होता. ऐन तारुण्यातील चेहऱ्याचा नाजूक गोडवा दिसत नव्हता.
त्याच्या गालाची हाडं किंचित्‌ वर आल्यासारखी दिसत होतीं, बेहूऱ्याला
एक प्रकारचा पुरुषो राकट रेखीवपणा आला होता.

“ इकडं कुठं तुम्ही १ ” कमळीन आवंढा गिळला. तोहि तिच्याशी
आज प्रथमच बोलत होता. पण त्या बोलण्यांत सहजसंकोच नव्हता

“ आणि तुम्ही--माहरी मुक्काम दिसतो. ” वरील मुलाकडे पाहात
त्यानं विचारलं,

“ सासर माहिर काहीं नाहीं, माझी धाकटी बहीण आहे ती.”

“* अस्सं | 2?

“ मरी आलो होतों-यांची सोय लावून देण्यासाठीं. मार्ग दोन
हातावर उभ्या असलेल्या व्यक्तीकडे पाहात तो म्हणाला. आतां कुठं
कमळाचं त्या व्यक्तीकडे लक्ष गेळं एक सतरा आठरा वषोची मुलगी
स्याच्याम्रागं उभी होती.

“ ही शांताबाई माझी बायको. यंदा ट्रेनिंगकडे घातली आहे तेव्हां
पूर्वी मी राहात होतों त्याच खोलात तिची राहाण्याची व्यवस्था करून
देणार आहे, म्हणून आलो. ”

“ शांति, मग याची ओळख कडून घे बरं का ” असं म्हणत तो पुढे
झाला, त्याची शाताबाईहि त्याच्या मागून गेली. त्यानं दाराचं कुळूप
काढलं आणि दार उघडून तो आत गेला शाताबाईंहि आत गेली आणि
दार बंद झालं.

कमळी हें सर्व डोळे विस्फाहून पाहात होती. आपल्या मनातलंहि
कुठलंसं दार धाडकन बंद झाल्याचा तिला भास झाला आणि ती
केव्हढ्यानं तरी दचकली. तिच्या मनस्थितीची काहीच कल्पना नसणार
तिच्या कडेवरील मूल आता रडूं लागलं होतं, तिन त्याला सोप्यावर
दणकन्‌ आपटलं, आणि त्याच्या उघडया गुबगुबीत गालावर पाच सहा
नचपट्या लगावल्या, तें कळवळलं. मास्तरीणबाई धावतच बाहेर आल्या.

“ अग, काय हं मारणं तुझे--”

“ तर तर-_छळवाद माडलाय कार्टीने, मरेन तर सुटेन एकदाची -?
असंच काही बडबडत ती आत गेली. हातातलं ताट तिनं मोरीत
टाकलं त्या आवाजानं घर झणझणून गेल,

मास्तरीणबाईनी एक उसासा सोडला आणि मुलाला पदरा
खालीं घेतलं,

७ क
त बुडणार मूल स्वच १4 १९७9

निपाणीचा रस्ता गांठण्यासाठी डॉक्टर दोतातील बांधाबाधान
झपाझप पावलं टाकत निघाले होते.

ज्यांनीं डॉक्टरना या रस्त्यानं जाताना नेहमीं पाहिलं होतं त्याना
आजचं त्याचं जाणं किती 'चमत्कारिक वाटलं असतं. आठ पंधरा
दिवसानीं त्याची या खेडेगावात एक खेप होत असे. आणि प्रत्येक
वेळीं त्याचे निवाणीला परत जाणं म्हणजे जणं कांहीं एक छोटासा
समारभच व्हायचा. सर्वांत पुढे इनामदाराचा मोत्या दौडत असायचा.
त्यानंतर मनमोकळेपणानं हंसत गावकऱ्यांशीं गप्पा करीत जाणारे
डॉक्टर. त्याच्यामागून त्याची ओषधाची बँग घेतलेला नाना सनदी,
काठीचा झणत्कार काढीत चालणारा सात्या तराळ, गांवकामगार पाटील
आणि अवांतर आठदहा मंडळी असायची. वडांच्या गदे कमानीतून
जाणाऱ्या त्या तांबड्या लाल रस्त्यावर ही मंडळी मोटर येईपर्यंत उभी
असत. मोटरींत डॉक्टर बसून मोटर हलेपर्यंत गप्पा चालत, डॉक्टर
निपार्णांकडे गेळे कीं गावकरी मंडळी परत गांवाकडे येत.

पण आज डॉक्टरांच्याबरोबर कुणीच नव्हरर्त. त्यांच्या चेहऱ्यावर
नेहमीं उसळत असलेलं वात्सल्ययुक्त हास्याहे आज दिसत नव्ह्त. " मी
बेंग घेतो द्या जी. ' म्हणून भीत भीत मागून येणाऱ्या सात्या तराळाला
त्यानी चावडीतूनच मागें लावून दिल. चिकाटी धरून शेपूट हालवीत
त्याच्याबरोबर येणाऱ्या मोत्याला त्यानीं दोन दगड मारून पांदोतूनच
परतवून लावळं, आणि आतां ते एकटेच चालले होते. वर अभाळांत

६० ऱ्यामठी

/५/४०“-“

“१-१ >“ “>

“४४४४७४७४४७ ४७७४-/न्ही- “*>€.--€५/५"--*-/५-६५८/६”'-/५/-.

ढग जमून आल होते. झोबणारा गार वारा स॒टला होता. उद्देग आणि
संताप यानीं डॉक्टराचा चेहरा अजूनहि प्रस्त दिसत होता.

शेतांतुन छाती इतका वर आलेला जोंधळा सळसळून आपल्या
धारदार पात्यानी डॉक्टराची वाट वारंवार आडर्वात होता भुईमुगाचे
वेल पावसाचं पाणी पिऊन सुस्तींनं अस्ताव्यस्त पसरले होते. काळ्या-
भोर दशोतांतीळ राकेने लावलेली तंबाखूची रोपटी नुकत्याच उभे
राहणाऱ्या मुलाप्रमाणे धडपडत होतीं. पाढऱ्या नाजूक फुलानीं
नटलेल्या मिरच्याच्या शेताकडे पाहून चिरमुड्या मुलींची तर शाळा
सुटली नाही असा भास होत होता. मध्येंच उंच टेकर्डावर एकच
एक असलेल आपट्याचं झाड, ' तुम्हाला जर सृष्टिशोभा पाह्यची
असेल तर माझ्याकडे या ? असे येणाऱ्या जाणाऱ्याला आवजून सागत
उभं होतं आणि पाठीमा्ग तं चिमुकलं खेडेगाव ! यथास्थित स्तनपान
करून आईच्या मांडीवर सुस्त होऊन पडलेल्या निव्योज बालकासारखं
निसंगाच्या माडीवर पडलं होतं.

पण यांपैकी एकाहि देखाव्यावर डोकटराची नजर खिळली नाहीं.
सकाळींच इतक्या उत्साहानं डॉक्टर त्या गावात आले होते. अन्‌
आतां तितकेच त्रासून ते परत चालले होते. त्या चिमुकल्या खड्यात
असं काय घडलं होतं, कीं ज्या योगाने डॉकक्‍्टराच्या मनात वादळ
उठलं होतं १ त्या साध्याभोळ्या लोकाकडून असरा कोणता अपराध
झाला होता, कीं तो डॉक्‍्टराना अक्षम्य वाटला होता १

पंधरावीस दिवसापूर्वी असेच एकदां डॉक्टर गांवी आले होते.
गांवच्या इनामदारानीं त्याना सुद्दाम गडी पाठवून बोलावून आणलं:
होतं. आजूबाजूच्या खेड्यातून प्लेगची लागण चाललेली त्याना समजली
होती, म्हणून, आपल्या कुटुंबातील सवे मंडळींना ते लस टोचवून घेणार
होते. आल्यानंतर चहा वगेरे आटपताच डॉक्टरानीं कपडे उतरले.
शर्टच्या बाह्या वर चढवल्या आणि स्टोव्हवरील उकळत्या पाण्यात
चिमट्यानं सुड टाकली. एकेकाला ते पुढे बोलवत होते. आयडिनचा

त॑ बुडणार मूल द्र

“५०7” -८५/-/->€>/-“-/-//.€ *“€ ->“<><-८५-/५€>५-/-/-०८-८/ /-/./८/ / “./ /५/./५€ -.-“/» -“<“ /“>“<>“ -“५/*./ ८-८ “८५४९ /“.><४“-€-<>/>/-<५--/-//५/५/चक

दुपे सवे सोपाभर दरवळला होता. शेतकऱ्याची काहीं पोरं कुतूहलानं
दाराशी गर्दी करून उभी होती, “टोचू कारे तुम्हाला £ ” म्हणून
डॉक्टर पुढे जाताच ती गिल्ला करीत पसार झालीं, इनामदाराच्या
मंडळींना टोंचून उरलेल्या लसीने तिथेच रेंगाळणाऱ्या भिम्याला त्यानीं
'पकडून टोचलं.

“ अरे सनदी, जरा पाटलाना आणि गावकऱ्याना चावडीत बोलाव.
माझ काम आहे थोडं.” असं म्हणत डॉक्टरानीं आपली बेग आवरली.

हळूहळू गावकरी चावडींत जमू लागले. कणी म्हातारे नुसती लंगोटी
लावून आणि अंगावरून काबळं पाघरून आले होते कुणी अगदीं मळकट
कपडे घालून आले होते. कुणाची कुडतीं फाटल्यानं दोन्हो खांदे उघडे
पडून चिंध्या लोंबत होत्या, कणाच्या फाटक्य़ातुटक्या सुंडाशातून
केसाची झुलपं बाहेर पडलीं होतीं. कुणी गुलाबी धोतर नेसून पटक्याचा
शेमला वाऱ्यावर फडफडत ठेवला होता. कुणी चची उघडला हातो,
तर कुर्णी चिलीम भरण्यात गुंतले होते. त्या सर्वांच्या अंगाच्या दर्पातच
तंबाखूचा दर्प मिसळून वातावरण कुंद होऊन गेलं होतं.

“< रामराम साहेब, कशापायी हटकल्यासा-?” म्हणत प्रत्येकजण जागा
मिळेल तिथंबसला होता. चावडी भरलेली पाहताच डॉक्टरनी बोलायला
सुरुवात केली.

“ हूं बघा-या गांवाच्या आसपासच्या खेड्यांनी प्लेग सुरू झालायू-”

“ व्हय जी-पिलिंग आलाया लई लई वंगाळ रोग बघा. माणूस
उठतच नाहीं. त्या चिकोडींत काय माणसं मरल्यात्या-अबबब ! ”

“ हं हां. तेव्हां तो प्लेग आपल्या गावात येता कामा नये-” अशी
सुरुवात करून डॉक्टरनी मग खूप वेळ बोलण सुरू ठेवलं. प्लेग कसा
होतो-त्यासाठी उंदरांचा कसा नाश करावा--घरं कर्था स्वच्छ करावी
याहि गोष्टी त्यांनीं समजावून दिल्या. आणि खात्रीचा उपाय म्हणजे
लस टोंचून घेतली पाहिजे असं त्यांनीं सागितलं. नुसतं सांगूनच राहिले
नाहींत तर “ लौकरच बरीच लस घेऊन येणार आणि सर्वांना

९ ऱ्यामली

*२-/-/>-.*५"-/-“:*>*->../>*>*:-“-“-५../५./५/५/-/८-.५/८५८/-८५/०-०>-/५८/-/-८८०-”--/-/“-.<५.“.»"../-“ .“. “५६५६.//”४४/५-/*-/--”>*-८

टोंचणार ” असहि त्यांनीं सर्वाना बजावलं, आणि ते जेवायला घरी
परतले.

जेवतांना इनामदार त्यांना म्हणाळे, “ अडाणी लोक हो हे डॉक्टर
कोणीह टोचून घेणार नाहीं त्याना या गोष्टी पटतच नाहींत. अहो,
देवीडाक्टर आला तर हीं माणसं पोरं लपवतात--आता सागा---”

“ अडाणी खरेच. पण आपण त्याना पटवून द्यायला पाहिजे---”?

“ पाहा बुवा-आतां तुमच्या पुण्याईचा जोर असेळ तर पटेल
त्ाना--”

“ गरीब बिचारे लोक !--” डॉक्‍टर उद्गारले.

डॉक्टराना गरिबाचा नेहमींत्र कळूवळा असे. त्यातल्या त्यात या
खेडेगावातील लोकावर त्याचा अधिकच लोभ जडला होता. इनाम
दाराच्या निमित्तानं त्याची या गावाशी ओळख झाली होती आणि ती
तशीच वाढत गेली होती ते दूध घेत ते या गावातील रामा गर्वंडी-
कडचं. त्याची वर्षांची सरपणाची तरतूद करायची ती या गावांतील
लोकानींच. त्यांना जे कांहीं धान्य विकत वगेरे घ्यावं लागे ते तेया
गावांतूनच घेत, इतकंच काय, नेहमीं आणि वषोकाठीं त्याचं घर
सारवायचे काम याच गांवांतील बायका करीत निपाणीलाच त्याचे
घर असल्यामुळे दर गुरुवारी डॉक्‍्टराच्या घरात कोण वदैळ ! या
साध्याभोळ्या पाहुण्यांना डॉक्टराकडून प्रेमाची विचारपूस आणि सोबत
गुळाचा खडा न्‌ पाणी कधी मिळालं नाही असं होत नसे. ज्या ज्या
वेळीं ते गांवी जात त्या त्या वेळीं कोणी आजारी असल्यास चौकशी
करून मुद्दाम त्याच्या घरीं जाऊन त्याला नषधपाणी करीत. या
लोकाकडून ते पेश्ाची विशेष अपेक्षा करीत नसत.

त्या ग्रावकऱ्यांचाहि डॉक्टराच्यावर लोभ जडला होता. गावांत
कुणाची म्हैस व्याली आणि तिचा पावशेर तरी चीक डॉक्टराच्या घरी
गेला नाहीं असं कधीं झाळे नाहीं. भाजीपाला, हुरडा, ओल्या शेंगा,

त॑ बुडणार मूळ ६२

५0.१. े.../०१../% 4७.

०0.९० ०.70 0: /0६, 0 ./,, 0.5... ४0.» े...309 603... 599». .4,

मिरच्या, उसाचा रस, असं कांहीं ना कांहीं त्यांना थोडं फार देऊन
ग्रावकरी त्याच्याविषर्यांची कृतज्ञता व्यक्त करीत.

गांवांतील लोकांना टोंचण्यासाठीं पुन्हां येणार म्हणून आश्वासन
देऊन डॉक्टर घरीं गेले त्याला दोन-तीन दिवस झाले असतील,
सकाळी रामा गवंडी दूध घऊन आला तेव्हा डॉक्टर कुणाला तरी
तपासत होते. आत रामा डॉक्टरीणबाईंना काहीं सागत होता तें
ओझरतं ऐकूनच डॅक्टरानीं स्टेथॉस्कोप एकदम काबातून काढला.
“ रामा, अरे बोलतोस काय ६ गयुरवाचा भिम्या मेला १ आणि मला
कळवलं नाहीत कुणी १ ” डॉक्टर घरात आले.

“ ळोकं त्याला पोचवून आलीं न्‌ म्या हकडं निघालो नव्ह का.
फाटचाच ग्येला त्यो. तुमी त्येला टोचले पघा-तो जो त्याला जाळ
भरला-त्याला सुमारच न्हाई अन्‌ आज उडाला न्हवं काय १ यवढी
यवढी पोरं हेत, अन्‌ म्हातारी आडे हाय न्हव जी त्येला. ”

त्या दिवशीं दिवसभर डॉक्टर अगदीं बेचैन होते. तो तरणाबाड
काळारोम निम्या त्यांच्या डोळ्यासमोरून हालत नव्हता. त्याचं ते
गुलाबी धोतर, तो रुप्याचा रुंद कडदोटा, गुलाबी फेटा आणि
आगठधामधोल रुप्याच्या आंगठ्या--तो समोर उभा असल्यासारखं
सार॑ काहीं त्याना दिसत होतं. गेल्या वषी त्यानीं जांधळ्याचीं पोती
खरेदी करून आणलीं तर एकट्या भिम्यानं रस्त्यावरल्या गाडीतील
सव्वा मणाची भरलेली पोती उचळून आत आणून सारीं व्यवस्थित
लावून ठेवली होता एवढा ताकदवान्‌ तो अन्‌ चार दिवसात उडाला-
अन्‌ तोहि मीं टोचल्यावर--हे विचारच त्यांच्या मनाला तापर्वात होते.
नुकताच तो चिकोडीहून प्लेंगचा संसगे घेऊन आला असला पाहिजे
आणि त्यातच आपण त्याला टोंचलं. त्याच्या मरणाचा आपल्या
टोंचण्याशीं कांहीं संबंध नाहीं-<हें त्याना कळत होतं. पण--

नंतर गंग्या तेली त्यांच्याकडे आला तो किती तरी वेगळ्या बातम्या
घेऊन, तो म्हणाला,

६४ उयामटी

४७७०४७५१०७” ९%”१५० ८-९--*-/५८५€*><*-/-/-€-*€*>/०-/०/०*०”-<५/-* -“-“५“€*€:

->“*“६“ नट

“ काय सार्ग दादा-भिम्या मेल्यापास्नस अक्शी वावटळ उठल्यागत
झालय बघा गावात. गोविंदा पाटलाच्या घरांत उंदीर बी मिळालं
मेलेलं, सारा गाव कसा काचबारल्यागत झालायू बघा. कायबी सुचना,”

खरोखरीच गावातले लोक अगदीं बावरल्यासारखे झाले होते.
वेशीवर, चावडींत, देवळात, दाराषुढल्या गाडीवर जिकडे तिकडे
थव्याथव्यानं बसून लोक विचार करत होते, “ आतां काय
करायचंगा! ”

आणि एके दिवशी चावडीत लोक जमवून पाटलानं केवढा चमत्कार
सागितला होता. पाटलाच्या आईला आज लागोपाठ तीन दिवस स्वप्न
पडत होतं. न

पांढऱ्या शुभ्र उंच अश्या बेलांची हनमजोडी लावलेली एक कोरी
करकरीत गाडी वेशीसमोर येते. आत शिरण्याचा प्रयत्न करते. बेल
मोकळ्या रस्त्यालाच धडक दिल्यासारख करतात, पण गाडी आत येऊं
शकत नाहीं त्या गाडीत एक गोरीपान सवाष्ण बाई॑ बसलेली असते.
तिच्या कपाळावर हिरव्यागार गोंदवणावर चागलं रुपयाएवढं कुकू
लावलेलं असतं. ठुशी, सरी, पुतळ्याची माळ यानीं तिचा गळा भर-
लेला असतो, दुंडात वाकी, मनगटात गोठ तोडे अन्‌ पांची बोटात
आगठ्या असतात. काळभोर रेशमी लगड ती नेसलेली असते अन्‌
पिवळीधमर% चकचकीत चोळी तिच्या अंगांत असते. ती गाडीतून पुढे
मान काढून म्हणते-“ मला बाहेर का ठेवता 2 मला आतध्या कीं ग.
मला विसरलां काय ग £ मी एक बळी घेतला, ल्यानं तुमास्नी अक्कल
आली नाहीं काय ग १६ ऐका ग. मला आत ध्या. माझं देणं द्या --मी
तुमच्या गांवांतल्या कोंबडीच्या पिल्लाला बी धका लावूं देणार न्हाई. ”

असं स्वप्न पाटलिणीला सतत तीन रात्रीं पडलं होतं, आणि सारा
गांव त्या स्वप्नाचा अथे बांधण्यात ग्रंतळ॑ होतं. शेवटीं गावांतल्या
जाणकार अशा रामा गुरवानं अर्थ लावला. आई मरगाई आपण
होऊन गावात येणार आहे. तिचा आपग वार पाळला पाहिजे, अन्‌
तिचं देणंहि दिलं पाहिजे,

“५५/४५/४५५५”.

तें बुडणार मूल ६५

मंगळवार हा पाळकवार म्हणून पाळण्यांत आला. त्या दिवक्षा
कोणीहि शेतावर वा मोलमजुर्रानं कामाला गेलं नाहीं. सर्वानी आपलीं
घरं सारवलीं. बेश्ीच्या दाराशीं एक भला मोठा दगड चुना लावून
उभा केला, त्याला झंडूची व चाफ्याची माळ करून घातली ही देवी
राखण म्हणून वेशीवर बसवली होती प्रत्येक धरापुढोह्े भिंतीच्या
कोनाड्यात गावकऱ्यानीं राखग बसवली द्वोती. पुरणाचं जेवण केळं
होतं आणि रात्रभर देवळात भजन उभं होतं.

गंग्या तेल्याकडून ती सवे हकीगत ऐकून डॉक्टरानीं एक सुस्कारा
सोडला.

“ ह असं करून काय होणार गंगाराम १ लोकाना म्हणावं, उंदीर
पडताहेत तर गांवाबाहेर झोपड्या बाधून रहा. आजूबाजूच्या कुठल्या
खेड्यांतून हिंडू नका, ”

“ दादा, तुमी आता असं काय बी सागू नगसा, लोक बोलत्यात
मिम्याला टोचल्यापाईच मरगाई कोपलीया-”

डॉक्टर मोठ्यानं हसले आणि हसं ओसरल्यावर म्हणाले,

“ बर्‌ पाटलांना म्हणावं, मी शनिवारी येतो. गांवांत, मग पाहू,
आगि हें पाहा, आंत जाऊन चहा घे बाईंच्य़ाकडून ”

“ शनिवारी येता तेंच बेस दादा. शुकिरवारीं सारा गाव मरगाईंचं
देणं द्यायला जाणार हाय! ”

“ देण ते कसल बुवा १”

“< केवढी मोठी जत्रा भरेळ जी अन्‌ घरपट्टी बकर, न्हाईतर कोंबडं,
न्हाईतर एक नारळ तरी जाईलच देवी म्होरं. ”

“ अस्सं अस्सं. ” म्हणत डॉक्टर गंभीरपणे स्वत.शींच हसले,
ठरल्याप्रमाणं शनिवारी सकाळीं डॉक्टर हंसत हसतच गावाच्या
वेश्षांत शिरले, तिथंच त्याना नाना सनदी म्हशी पाण्यावर नेत असता
भेटला. “ नाना, लोकाना जमब हं चावडीत, टोचून टाकूं या
सवांना. ” असं ल्याला सांगून ते चावडांत आले. इनामदारांच्या घरीं
त्या, ७

६६ र्यामली

>” >८००००--०..५-८->.-००>८/ >...” .“./“८/./”>/५”-“./-*“ /-*“*“.“.“.»./>*.>>./”-“-.“./.../>»./“..“.“.>“.».»:./»>../>“..>.>.“.“.>.>.>/५ >*-//५//-.०>०/०-९-/न-/

स्याचा चहा झाला. गप्पाटप्पा झाल्या. अजून नाना सनदी आला
नव्हता न्‌ लोकहि जमले नव्हते. एकटा सात्या तराळ चावडींतील
धुमींत शणीचा तुकडा खुपसत बसला होता, इनामदाराच्या गड्याच्या
भदतीनं त्यांनीं चावडीत स्टोव्ह वगेरे नेऊन टोचण्याची जय्यत तयारी
केळी न्‌ ते बसून राहिले.

बऱ्याच वेळानं नाना आला तो दबत दबतच आला.

“६ कराय रे, केव्हा येणार माणसं १ ”

“ कुणी बी यायला तैयार न्हाई जी, टोचून ध्याचं न्हाई म्हनत्यात
गांवभर हिडून आलो म्या. पर कुनी बाहिरच पडना. ”

“अस्सं!तेकां?१”

“ काल देवीचं देणं दिलंया. अन्‌ आज परत तिच्या परवानगी-
बिगर टोचून बिचून घेतळं तर तिचा कोप हुईल म्हनत्यात ”

“ काय मूख आहेत लोक आण, आण. बोलावून तर आण त्याना,
असं वेड्यासारखं करू नका म्हणावं, ”

“ न्हाई जी कुनी बी यायला तैयार न्हाई. इचारा कुनाला बी-”

“ तुला तर आधी टोचतों तंवर चल--”

“ म्या? काय म्हनता काय? न्हाईंबा. देवीच्या इरुद्ध जाऊं
म्हनत्यासा-न्हाई बा? ” अस म्हणत तो चावडीच्या पायऱ्या उतरला.
बरोबर आलिल्या सात आठ मुलाच्या अंगावर “ हतं र॑ काय बघत्यासा”
म्हणून खेकसत तो वाटेला लागला. |

“ कमाल झाली ” असं स्वताशींच पुटपुटत डॉक्टर कुणी रस्त्यावर
दिसलं तर त्याला बोलवाव म्हणून बाहर आले. डोळ्यावर हात धरून
त्यानीं पलीकडीळ रस्त्यावर पाहिले लेंगा, जाकीट अन्‌ टोपी घातलेल्या
शहरी थाटाच्या पाटलाला पाहतांच त्यानीं मोठ्यानं ओरडून सागितल॑,

“ झरे, तूं मुंबईकर ना-ऱये इकडे--” र

“ काय जी---”

“ दाय तुमच्या गावचे लोक मूख रे! कुणीदवि टोचून घ्यायला
तयार नाद्दा वू त्याच्यातळाच आहेस. लोकाना जमवून तर आण---”

तें बुडणार मूल ६७

७०/७०/४८५७” /५”-/- - >*५/६/५-/५/४/-/१./५५/५-”-./४५/५/"-/५/५ ./१ ५ “(/./९..--> “>> “//.-/:-“-:/५-“-८>-<-“-“-“-<>*५-“/“/५/->->-८८-/८८८-/५-/६/”-/-८५-/५/-/०-./*>--

“ लहोक मला ऐकतोल काय साहेब---”

“ बर॑ तू तरी टोचून घे-ऱये. ”

“< घेतळ असतं जी पन गावाच्य़ा सांगण्याबाहेर कसं जायर्चं १
अन्‌ मी काय दोन चार दिसात जानार म्हनतो मुंबईला कामावर या
साथींत राहून काय उपेग १ आज काय सुताराच्या आळोला उदीर
पडले म्हणं ”

“< अरे दोन चार दिवस तरी इथं आहेस ना १ मग घे टोचून, त्यांत
वाइट ते काय? अं ? ये बैस-_” आणि थोडंसं डॉक्टरनी समजावल्या-
नेतर तो तयार झाला. आपल्या मलमलीच्या शर्टाची बाही त्यानं
खांद्यापर्यंत वर नेली. आणि त्याच वेळीं गमत म्हणून तिथं आलेली सात
साठ पोरं कुठं पसार झालीं.

डॉक्टरनी चिमठ्यानं सुई धरून पिचकारींत बसवली, अन्‌ लसीची
कुपी द्वातात घेतली

“ अवो दादा-ए मारत्या->” अशा गह्लीच्या तोंडाशी आरोळ्या
रेकतांच ते 'बमकून वर पाहूं लागले,

दहाबारा गांवकरी चावडींत शिरले,

“ दादा--हें काथ करत्यासा तुमी--आमी त्याला टोचू देनार न्हाई.
आमी देवीची राखण बसवलीया---”

“ बरे, बरं---” म्हणत डॉक्टर टोचण्याच्या तयारीला लागले

“ ऱ्हाह जी टोचू नगसा. देवीचा कोप हुईल आम्हावर--मारत्या
चल--तुरा दक्कल न्हाई व्हय £”

“ अरे! तो तयार आहे तर तुम्ही का मध्ये--१६ ” डॉक्टर जरा
दरडावून म्हणाले

“ कोन, त्यो तयार हाय १ कसा तो बघूया की, चार बुक्त शिकला
म्हून काय आमच्याबाहीर जातोंग्र १ ”

डॉक्टर पिचकाराची सुड मागतीच्या दंडात सरकवणार तोंच त्या
ळोकांची गर्दी त्या दोघांच्या अंगावर घुसली अन्‌ डॉक्टरांच्या ' अरे
अरे ? च्या दरडावर्णांला न जुमानतां चावडोत एकच दंगल माजली.

६८ श्यामठढी

मार्त्याचा शहटे टरकला. पेटता स्गेव्ह कलंडला, त्यातलं पाणी डॉक्टरांच्या
अंगावर अन्‌ बंगवर उसळलं अन्‌ डॉक्टराच्या हातांतली पिचकारी
खाली पडून चक्काचूर झाली,

“ चला हटा, व्हा चालते, जंगली लोक | ” डॉक्टर दोन्ही हाताने
त्यांना रेटीत त्याजवर चवताळून ओरडले.

क्षणात चावडीत शुकशुकाट झाला.

डॉक्टर संतापाने थरथरत होते. फुटलेल्या पिचकारीकडे अथवा
अस्ताव्यस्त झालेल्या बंगकडे त्याच लक्ष नव्हतं ज्या बाजूनं ते लोक
आले अन्‌ पसार झाले तिकडंच त्याची नजर खिळली होती.

सात्या तराळ भीतीनं डॉक्टरकडे पाहात होता आणि जमेल तक्षी
त्याची बँग भरांत होता. ती भरून होताच तो त्याना भीत भीत
म्हणाला, “ चलाव जी. ”

डॉक्‍्टरानीं तिरसटपणानं त्याजकडे पाहिल, त्याच्या हातातली बंग
हिसकावून घेतली अन्‌ ' चल, तूंहि हो चालता ' असं म्हणत ते
वावडींतून ताडकन्‌ चाळू लागले, पाठीमागून येणाऱ्या मोत्यालाहि
दगड मारून त्यार्नी हाकून लावलं,

त्या लोकाच्या मूखे हृटवादीपणाची त्याना किळस आली होती. मूख
जेगली लोक--याच्या नादाला पुन्हा लागायचं नाहीं. या गावात पुन्हा
पाय ठेवायचा नाही, असा मनाश्यी पावलागणिक निश्वय करीत ते
चालले होते.

आणि हा निश्चय मनापासून ते पाळत होते. दूध घेऊन येणाऱ्या
रामाबरोबर ते चकार शब्द बोलत नसत. गुरुवारी बाजाराला आलिले
लोक नेहमीप्रमाणे त्यांच्या घरीं येत. आणि डॉक्टर खोलींत कामांत
गुंतळेळे पाहून बाइंच्याबरोबर बोळून निधून जात. तसाच कोणी धाडस
करून “' कसं काय दादा१' करून आला कीं ते करड्या स्वरानं
म्हणत, “ काय काम आहे माझ्याकडे-मला आता सवड नाहां
बोलायळा, ' आणि त्यांला वाटेला लावीत. डोक्टरीणबाई त्यांना कधीं
सागायला जात-“अह्ो, आज तो आमका आला होता न म्हणत होता

तें बुडणारं मूल ६९

पुढचं वाक्‍य त्याचं अर्धेच राही, कारण एकदम डॉक्टर ओरडून म्हणत
काहीं सार्गू नको मला त्यांच्याबद्दह->जंगली आहेत ते. ' आणि तो
विषय तेवढाच राही.
त्यांतच निपाणीत विषारी तापाची साथ भयंकर फैलावली आणि
त्या गडबडीत डॉक्टर त्या विमुकल्या गावाला आणि त्यांतल्या जंगली
लोकाना पूर्ण विसरून गेले.

डॉक्टरांना कुणाकडे तरी रोगी पाहायला जायचं होतं. बोलावणं
तातडीचं होतं कपडे करून अन्‌ बॅग भरून ते तयार होते. आतून
येणाऱ्या चहाला उश्नीर होत होता म्हणून त्याच मन अस्वस्थ होत
होतं. उशीर सहन न होऊन त्यांनीं पत्नीला हाकारलं. आणि ती
तशीच बाहेर येताच त्यांनी प्रश्नाथेक नजरेनं तिच्याकडे पाहिलं

“ क्राय करावं, रामा अजून दूध घेऊन आला नाहीं ” तिन
काळजीच्या स्वरात सागितलं.

, “ आस्सं- ” अस म्हणून डाक्टरानीं बंग उचलली अन्‌ ते

वाळ लागले

पण मग जवतेवेळीं “ रामा तर आला नाहीच, पण दुसर कुणीहि.
दूध घेऊन आलं नाहीं, ” असं जेव्हा त्याना कळलं, तेव्हा हातात
घेतलेला घास लांच्या हातातच राहिला आणि घशांतला धशातच
घोटाळूं लागला, पाण्याचा एक घोट घेऊन जवण चाळू करीत ते म्हणाले,
“ जृंगली लोक आहित झालं | ”

मग गुरुवारच्या दिवसापर्यंत त्यांना तिकडची काहीं हकीगत कळली
नाहीं, रामा दूध घेऊन येत नव्हताच पण त्याकारिता त्याना थांबता
येत नव्हतं. कारण नुकत्याच माहेरीां आलेल्या त्याच्या एकुलत्या एक
मुलीला दोन दिवसांपासून तापानं पछाडलं होत. ताप एकझंचारबर
होता आणि डॉक्टर त्या'च काळजीत होते.

बराजाराकरितां कुणी गांवाकडून आलं आहे अन्‌ तें त्यांना भेटू
इच्छित आहे असं जेव्हां कळलं, तेव्हां ते मुलीच्या बिछान्याजवळच

१७० उयामळी

७०-४८ “४ 4“ “*५श-€-/८€>“ध“् “>. "टॅ “-“> “<*/<४५६/-/४५/-६/८/५/ *- ५/--/५/४*/४/*०५०”-€<>८:-८/५८४-/६/५/५५/./५-८५-/-«,

बसले होते. निरोप घेऊन येणाराला ते म्हणाले, “ मला कशाला
भेटायचंय £ त्याची काहीं गरज नाहीं. जा साग त्याला. ” अन्‌ आपल्य़ा
मुलीकडे वळून ते प्रेमळपणानें म्हणाले, “ कसं वाटतंय राजा १ ”

तेव्हा तापार्न मुसमुसलेल्या तिच्या चेहऱ्यावर हसू उमटलं. ती
म्हणाली, “ बरं वाटतंय. तुम्ही सारखे आहात ना बसन मजजवळ ! ??

हवे तिचे उद्वार एकताच डॉक्टराना काय वाटलं कुणास ठाऊक, ते
ताडकन्‌ बाहेर आले अन्‌ गावाकडून जें कोण आल होतं त्याची विचार-
पूस करूं लागले

तेव्हां त्याना कळलं की, रामा प्लंगला बळी पडला त्याची बायको
अन्‌ थोरला मुलगाहि आजारी आहेत. गावांत तर बदाबद उदीर पड
लागले आहेत कुजलेल्या उंदराच्या दपीनं गल्लोनगळी कॉदन गेली
आहे इनामदार तर गांव सोडून केव्हांच गेले होते आणे आतां लोकहि
भराभर गावाबाहेर पडत आहेत पण शेतात पिक उभीं असल्याने
झोपड्या तरी घालायच्या कुठे १ गावात रहावं तर लोक पटापट मरत
आहेत. मग लोकानीं धोर करून पिक्र कापून खोपींना जागा तयार
केली आहे अन्‌ कशाबशा खोपी तयार करून लोक तेथ रहायला गेले
आहेत, गणपति जवळ आलेला मधूनच धो धो पाऊस कोसळतो आहे
शेतातल्याच खोपी त्या-त्यात गुडघा गुडघा चिखल होत आहे, चूल
पेटवता येत नाहीं. रात्रो चिखलावर कडब्याच्या पेंड्या पसरून त्यावर
वाकळ पसराव्या लागतात. तरी पण कोरडी जागा मिळते काय £१-छे !
अशा स्थितींत झोपडींत तरी कुठलं आरोग्य असणार १ मुलं ताप-
खोकल्यानं झपाटली आहेत, काहीं मरायलाहि पडलीं आहेत. आणि
आता प्लेग तिथाहे माग कार्ढात आला आहे!

ही सगळी हकोगत सागून त्या माणसानं डाकटरांच्या पायाला हात
लावला आणि डोळ्यात पाणी आणून सागितलं,

“ दादा, तुर्म्हांच आतां आम्हाला वाचवा. ”

डॉक्टरानीं एक सुस्कारा टाकला अन्‌ हसून म्हणाले, “ मी कोण
बाबा तुम्हाला तारणार £ ”

तें बुडणार मूल ७!
“ अस म्हनु नका जी ! ” तो म्हातारा कळवळून म्हणाला
“ मी कुठं म्हणतोंय्‌ * तुम्होच तं बोळून चुकूला आहां. तुमची देवी
तुम्हाला तारणार ! मी कोण ? मी एक मनुष्य ! ”

“८ नका नका जी, असं म्हनु नगा. तुम्ही आमाला लोटलं तर-”
अस म्हणत तो पुन्हा डॉक्‍्टराच्या पायाला हात लावूं लागला, पण
आपले पाय चटकन्‌ बाजूला घेऊन उठत डॉक्टर म्हणाळे, “ मों
तुम्हाला लोटल ! वा, तुम्होच मला--पण जाऊं द्या, माझी मुलगीच
घरात आजारी आहे, मला कुणाचाच विचार करावयाला सवड नाहो.”

अस म्हणून डॉक्टर घरात निघून गेले.

मुलीचा ताप वाढेल अशीं लक्षणं दिमत होती डॉक्टर सारखे तिच्या
जवळ बसून होते एक वाजला तरी स्नान-जवण त्याना सुचलच नव्हतं.
एक वाजतां डॉक्टरांनी ताप पाहिला, तेव्हा डाळे उघडून मुलीनं
विचारलं “ नाना, अजून जवला नाहीं तुम्ही इरश, इतकं मजजवळ
बसायची जरूर नाहीं. मला बरं आहे. जेवा तुम्ही, तुम्ही जेवला नाहॉत
तर मला चेन पडणार नाहीं. ”

“६ बर ” म्हणून डॉक्टर जेवायला उठले पण घास घशाखाली
उतरेना. मग त्यांनीं तो प्रयत्न आटोपता घेतला,

डॉक्टर मुलीजवळच होते. पण त्याचं मन भयंकर बेचेन झालं होतं.
पलगाजवळच्या खुर्चीत त बसत, पण लगेच उठत, फेऱ्या घालू लागत.
पुन्हा पलंगाशी येत, मुलीच्या कपाळावरून हात फिरवीत, पुन्हा फेऱ्या
'घाळूं लागत. काहीं केल्या त्यांचे मन सुस्थिर होत नव्हतं. त्यातच
मुलीचा ताप हळूहळू वाढत होता. मुलीची तळमळहि सुरू झाली होती.
त्यामुळें डॉक्टराचो अस्वस्थताहि वाढत होती. त्याच इलाज करण चालूं
होतं, पण त्यामुळं गुणहि येत नव्हता आणि उपचार केल्याच समाधानहि
त्याना ढाभत नव्ह्त, चार वाजले, पाच वाजले, साडेपाच झाले, ताप
बाढत होता अन्‌ मुलीची घालमेलाहे वाढत होती, प्रण मुलीच्या स्थिती-

७२ इ्यामली

7४/४०/४७७७

७.५९” ६/९६/५०/९६./५-/५--५५./६६/७०९०९७००९०/७-५९०७०००-/७५०००../६-.»९०७००//५००/५०*.४४९७०/५०/५८/००-०९०९७७००७७००८.७७००९७००७००७००००५०६०/८/९./१ ७१०७१...

पेक्षा नवऱ्याच्या अस्वस्थतेनंच डॉक्‍टरांच्या पत्नी घाबरल्या होत्या.
साडेपांचच्या सुमाराला त्यानीं घाबहून विचारलं, “ उतार पडत नाही
तर काय करायचं आता १”

“ काय करायचं ! ” डॉक्टरांनी एक सुस्कारा टाकला

“ मग- डॉक्‍्टराच्या पत्नी अडखळल्या.

“ मग काय १”

“ मिशनच्या डॉक्टरला बोलावणार १ ”

डॉक्टरानीं एकदां पर्त्नाकडे अन्‌ मुलीकडे पाहिळ॑ आणि 'हं”
म्हटलं.

मिशनच्या युरोपिअन डॉक्टरकडे त्यानीं तातडीनं येऊन जा म्हणून
चिठी पाठविली आणि त्यांच्या येण्याची वाट पाहात ते सोप्यावरच येर-
झाऱ्या करीत राहिले. डॉक्टरला येण्यास वेळ लागूं लागला तसतशी
त्यांच्या जीवाची उलघाल होऊं लागली आणि डॉक्टरांनी परत पाठ.
विळेली चिठी त्यानीं जव्हा वाचली, तेव्हा तर त्यांच्या काळजात ज॑
काय झालं त्याचं वर्णन करणं कठीण.

त्या डोक्टरनं लिहिलं होतं, “ आताच दोन युरोपिअन रुग्ण आले
आहेत. त्याची व्यवस्था लावली पाहिजे मला. आताच येता येत नाहीं
त्याबद्दल वाइट वाटते. सवड होताच थेतो ! ”

डॉक्टरानीं ती चिठी भिरकावून दिली. आणि एका तिरमिरींत ते
खोलींत शिरले, त्याना काय होत होत तें त्याना कळत नव्हत. ते मुली-
जवळ जाऊन उभे राहिले, मुलींचा हात त्यानीं हातांत धरला, पण
त्याची शुद्ध त्याना नव्हती, खिडकांतून दूर कुठं तरी ते पाहात होते.

मुलीची तळमळ वाढत होती, तळमळतच तिनं हाक मारली,.
३1 नाना | 11.6

झोपंतून खडबडून जागं व्हावं तसं डॉक्टरानीं केल, ते डोळे विस्फा-
रून पाहूं लागले, सुलीनंच त्यांना हाक मारली होती. पण तो तिचा
आवाज त्याना वाटत नव्हता

तें बुडणार मूल ७३

आणि पुन्हा जेव्हां तिनं “ नाना ” म्हणून त्यांना बोलावलं तेव्हा
तर त्याची त्याबद्दल खात्री झाली कारण तो तिचा आवाज नव्हता,
येवढंच नव्हे तर तो एकच आवाज नव्हता. त्यांत हजारो. आवाज
मिसळले आहेत असं त्याना वाटलं. बायका-मुलं, म्हातारी माणसं याचा
एकच आक्रोश कानावर यावा तस त्याना वाटले त्यांनीं दोन्ही हातानी
आपलं डोकं गच्च दावून धरलं, एक निश्वास सोडला आणि त्याच्या
मनाची अस्वस्थता एकदम दर झाली. त्याच्या मनाचा निश्चय झाला,
त्यानीं पलीकडच्या गक्लांतल्या डॉक्टर मित्राला बोलावण पाठवल. तो
येताच त्यानीं आपल्या मुलीची केस त्याला समजावून सागितली अन्‌
विचारलं, “ मला एक वचन दिलं पाहिजे तुम्ही. ”

“ कोणतं १ ” त्यानं विचारलं

“ इथ, रातभर हिच्याजवळ राहण्याचं. ”

“ झ्हणजे |! तुम्ही कुठें जाणार कों काय १ ” आश्चर्यानं स्तीभित
होऊन डॉक्टर मित्रानं विचारल.

शातपणें डॉक्टर म्हणाले, “ होय, हिचा ताप आणि तळमळ वाढली
आहे खरी. पण बाकी हिचं सवे चांगळ॑ आहे. तुम्हो जवळ असला,
म्हणजे मला काळजी नाहीं. पण--?”

त्याना पुढें बोळूं न देतां त्याच्या पत्नीने हृताशपणानं विचारलं,
“ तुम्ही हिला असं सोडून जाणार ६ नाहीं, मी नाहीं-”

पण डॉक्टरांनी पत्नीचे अन्‌ कुणाचंच ऐकलं नाहीं. त्यांनी आपली
झटपट तयारी केली अन्‌ ती होताच मुलीच्या खोलीत येऊन त्यांनीं तिला
एकदा प्रेमळपणान हाक मारली. अन्‌ तिनं एकदा डोळे उघडून दसत
पाहताच ते घरांतून सटकले.

संध्याकाळ झाल्यानं स्टेंडवरच्या मोटारी अन्‌ टागे निघून गेले होते.
डॉक्टर आपली बँंग सावरीत रस्त्याने पुढें चाळू लागले.

एक फर्लागभर जाताच त्याचं लक्ष समोरच्या डोंगराकडे गेलं.
डोंगरावर वसलेलं त॑ चिमुकलं गाव, पसरलेल्या अंधारात बुडर्ताच्या

७७४ रयामली

ळल

गटंगळ्या खाताना, हात वर करून आक्रोश करणाऱ्या लह्वांन मुला-
सारखं त्यांना दिसलं.

त्यामुळें निमनुष्य आणि अंधारत जाणाऱ्या अशा त्या वाटेवर त्यांची
पावलें अधिकच झपाट्यानं पडूं लागली,

क

तडजाड :च्ज्वर अ

बॅडच्या उन्मादक आणि मधुर घोषात “* सुमुहूते सावधान ? होऊन
बराच वेळ होऊन गेळा होता लझासाठी आलेली बहुतेक माणसं
परतली होती घरची पुरुषमंडळीहि आपापल्या पुढील उद्योगाला
लागली होती. बायका आपल्याच गडबडीत इकडून तिकडे वावरत
होत्या होमाजवळ फक्त वधुवर व त्यांचे निवडक मित्र याचाच तळ
दिसत होता. वधृभावतीं सुलींचं कोंडाळे जमलं होतं. त्याच्या दागिन्याच्या
आणि पातळांच्या गोष्टी चालल्या होत्या.

“ रेवा, ए रेवा, यांनीं तुझं पत्र फोडलं बघ ” दुसर्‍या कोडाळ्यांतून
एकदम कोणीतरी मोठ्यानं बोलल आणि खूप मोठ्याने हंसलं.

रेवती चटकन्‌ उठली. नववधूच्या हांगारानं ती सजलीच होती.
नुकताच गळ्यांत घातलेला हारहि तिनं अद्याप काढला नव्हता.

*““ कोणीं फोडल॑--” लगबगीने ती तिकडे गेली. रेशमी सळसळती
साडी सावरताना आणि गळ्यातील हार आवरून धरताना तिची काण
धांदल उडाली होती ! ती जवळ येतांच पाच सहा तरुण दूर झाले,

“ कोणी म्हणजे १ आता दुसरं कोण-? ” कुणीतरी म्हणाल.

तिचा धाकटा भाऊ हातात एक निळी कागदाची घडी घेऊन
बसला होता.

“ कोणी म्हणजे, यानी तुझ्या ह्यानी. मीं त्यांना सागितलं,
आमच्या रेवाताईला आपली पत्रं दुसऱ्यांनी वाचलेली आवडत नाहींत-
'ती रागावते-आणि काढून घेतळे त्याच्याकडून”

तिन चटकन्‌ ते त्याच्या हातातून घेतलं,

७६ इयामली

“ पण तें इथं तुमच्याकडे कसं आलं ? ”
“ अग मिसेस कुलकर्णी म्हणून आलं आणि याना वाटलं ते
आपलंच---”
€ मला कुठं अजून मिसेसना अशीं पत्र यायची संवय आहे १”
रघुनाथ हसत म्हणाला,
“ घण आहि तरी काय त्यात पाहूं तरी * प्रो. देशपाड्याचे दिसते-?
“ हो, हो. त्यांचेच-” असं म्हणून रेवा चटकन्‌ तिथून निसटली
आणि मेतिणींच्या घोळक्याकडेहि न वळता दाराबाहेर गेली. उत्सुक-
तेन॑ तिनं घडी उलगडली. चारच आळी त्यात होत्या->
“ग्रेय रेवा,
वेवाहिक जीवन ही एक आयुष्यांतीळ तडजोड आहे दे नेहमीं लक्षात
ठेव. ही तडजोड सुखद ठरणं किंवा दुःखद ठरणं हें मात्र पूणपणे
अदृष्टाच्या स्वाधीन आहे निदान माझा तरी तसा पूर्ण विश्वास आहे,
-शाताराम.

तिने दोनदां तीनदा ते एवढंस पत्र वाचलं. आनंदाच्या
प्रसंगींहि ह्याना आपल्या मनातील उदासीनता दूर करता येत नसावी
याचे तिला आश्चये वाटलं. क्षणभर शातारामसंबंधोंच्या सवे भावना
एकवट्टून आल्या आणि तिचा चेहरा कोमेजून गेला.

ती परत आली तेव्हा रघुनाथ तिच्याकडे पाहातच होता तिच्या
चेहऱ्यावरील मदूलता लक्षांत येऊनच त्यानं म्हटलं असावे--

“ रेवती, पाहू तरी काय लिहिलंय त्यानीं.”

“ मी सांगतों काय लिहिलंय ते. “या वर्षी आनंदी आनंद आणि
पुढच्या वर्षी तिसरा आनद ? ” कोणातरी म्हणाल. आणि मग जो
हास्याचा कल्लोळ उडाला त्यांत रेवती तेथून घरात केव्हा गेली हें
कुणाला समजलंच नाहीं.

“ आई, माझं डोकं दुखतंय ग ” असं सागून ती त्यांतल्या त्यात
निवात अशी जी खोली होती त्यांत जाऊन आडवी झाली.

तडजोड ७७

न९-/-९०/-९-/-/-९-”-€-९€५-/--६//-/-४-/५--/-/-/८८/-८-/-/-€-/./-/५८/-/-/-/->/>>-<-<>५/५/४/-€५€५-/५/€०/०><-€५”>”-*-/-><५-/५८/५/-८-/./-/>€*>/>/-/>/-/>”-./५/५--/.८०>./../”-/०००”७७

रघुनाथनं दोनदा तिला पत्राविष्यी विचारल होतं, त्याचीच तिला
म्यीड आल्यासारखा झाली होती. पुन्हां आपण त्यांच्या दृष्टीस पडलो
कीं पुन्हा तो चौकशी केल्याखेरीज राहणार नाहीं ह्या तिला धसकाच
बसल्यासारखा झाला.

अजून ओळख नाहीं, काहीं नाद्दी, तांच त्यानं इतका हक्क दाखवावा
याच तिला नवल वाटलं, आणि सकाळपासून त्याच्याविषयींची जी एक
गोष ती मनांतून काढून टाकू पाह्मात होती तीच पुन" तौत्रतेनं तिच्या
मनांत घोळूं लागली

सकाळी काहीं धार्मिक विधीकरता प्रथमच तीं दोघंजणं एकत्र आलीं.
आठ दिवसांपूर्वी रघुनाथ तिला पाहायला आला होता तो अगदीं उंची
सुटात त्याच्या रुबाबावर ती खूष होती. त्यानतरच्या गडबडींत तो
तिच्या पुन्हा दृष्टीस पडला नव्हता, आणि आतां ती त्याला किती
वेगळ्या पोषाखात पाहात होती. किंचित बॉगा झालेलं कोरं धोतर,
जरीकाठी उपरणं, कपाळाला भुंवईच्या मधोमध रेखलेल उभं कुंकू-
खरंच रघुनाथ किती छान दिसतो या कल्पनेनं हुरळून जाऊन तिनं
त्याच्याकडे डोळे भरून पाहिले होते आणि एकदम तिच्या अंगावर
शहारे आल्यासारखे झाले होते.

त्याच्या छातीवरील केसाचीं दाट नाजूक वलयं गळ्यापर्यंत येऊन
पोचली हाती, आणि आता उपरण्यातून तीं डोकावून पाहात होतीं,
तिला जं नको होतं-ज्याचा तिळा किळस वाटत होता तेंच ती
पाहात होती.

“ इ5-पुरुषाची जातच मेळी ओंगळ ” असं कांहीं ती मनांतल्या
मनांत कुजबुजली आणि आत खोल कुठं तरी तिला दुखावल्यासारखं
वाटलं. नतर तिच्या इच्छेविरुद्ध सारखी तिची नजर त्यांच्या गळ्या-
पासच्या भागावर जात होती. आणि अंगावर पडलेलं झुरळ झाहून

टॉकावं तितक्याच तौत्रतेनं ती तो बिचार आणि ते दृश्‍य मनावेगळं
करत होती.

७८ इयामली

आता हा गृहस्थ पत्राची चोकशी करत होता-तिच्या वडिलानी
किंवा आईनेहि कधीं भसा आप्रह धरला नव्हता.

८५९०५५८०९५... ५-/-५./०-९५०७०-/०.०.७०.९८/०-२८५०-०-०-”,

“ आई, मी जातें ग ” असं तिन सांगितलं कॉ तिच्या आईनं
तिला “ कुठं जाणार ? केव्हा येणार १ काय काम आहे--” अका
प्रश्नानी कधींच बेजार केलं नव्हतं. आणि म्हणूनच तिला आता
रघुनाथचं हें वागण आवडले नव्हतं या विचारातून तिला एक तौत्र
जाणीव झाली. “ खरंच आजपासून मार्-माझे स्वत'चं अस काहींच
राहणार नाहदीं--” आणि नकळत तिच्या डोळ्यातून दोन आसवं
गळाला.

पत्नांत तरी न दाखवण्यासारखं असं काय होतं १ आणि आवजून
त्याला दाखवावं असं तरी काय होतं ? त्या पत्रामार्गाल तिच्या भावना
त्याला थोड्याच समजणार होत्या १ पत्र दाखवायचं आणि खोटा
निरागसपणा दाखवायचा-आणि प्रत्येक बाबतींत असंच यापुढे वागावं
लागणार-

रेवाचं डोक दुखत आहे ही बातमी माडवापासून तों परसातल्या
मोलकरणीपर्यन्त पसरायला वेळ लागला नाहीं.

भराभर तिच्या मैत्रिणी गोळा झाल्या, तिंच्या सासरची चारपाच
माणसंहि चोकशी करून गेलीं कुणी छोटा सुलगा त्याच गर्दीतून रेवा-
जवळ आला आणि म्हणाला,

“ रघुनाथमामांनीं हें घ्यायला सागितलंय-” एक अस्प्रोचे पाकीट
तिच्या हातात टाकून तो लाजत पळून गेळा. रघुनाथच्या या अगत्यानं
तिचं मन फुलले. पण क्षणिकच,

ती रघुनाथबरोबर आपल्या घरीं निघाली. तेव्ह्यां तिच्या आईच्या
डोळग्रांत पाणी आळ. बाहेर मोटर उभी होती, गाडीची वेळ होत
आढी होती. तरी रेवतीचा पाय निघण्यासाठी उचलत नव्हता.

तिची आई डोळ्याला पदर लावून रघुनाथाच्या थोरल्या भावजयीला
म्हणाली, |

तडजोड ७९,

€ ताई, आजवर मीं मुलाप्रमाणे वागवली माझ्या रेवाला. तिला
संभाळून ध्या काहीं चुकलंमाकलं नीट समजावून सागा-तशी अगदीं
हाडाची गरज आहे हो ती.”

पूर्वी मुली लद्वान होत्या म्हणून त्याची आई सागे, “ माझ्या मुलीला
संभाळा. ' आता पंचविशी उलटलेल्या बी.ए , एम्‌ ए झालेल्या मुलीची
आईंहि तसंच सागते. आईची माया वेडी म्हणतात तें काहीं खोटं नाहीं,
रघुनाथला वाटलं तो काहीं बोलणार तोंच त्याची भावजय म्हणाली-

“ अहो, त्या आता आमच्याजवळ थोड्याच राहाणार आहेत-<
आणि राहिल्या तरी आम्हींच त्याना सभाळून राहिले पाहिज-आम्ही
काय अडाणी-” मोठा विनोद केल्याचा आव आणून ती मोठ्यानं
क्षकाळत हंसली.

“ आईची भावना आणि जावेचा विनोद-काय मूख आहे द्दी बाई. !
रेवा डोळे पुसत मनाशी म्हणाली.

“ हू, चला चला जाऊबाई इतकी वर्ष माहेरी काढून अजून कसा
बाई पाय निघत नाहीं-'”

“ असंगाशी संग आणि प्राणाशी गाठ-” रेवानं चिडलेल्या चेहऱ्या-
न॑च मोटारच्या फुटबोडेवर पाय ठेवला. त्या परिस्थितींत आईचा निरोप
घेण्याचंहि तिला भान राहिल नाहीं,

तो उन्हाळ्यातील संध दिवस त्याना आगगाडींतच घालवायचा
होता रघुनाथचीं सगळीं माणसं एका कंपाटेमंटमधेंच बसलीं होतीं.
गाडी सुरू होताच रघुनाथनं पत्ते काढले. मुलानी रडं सुरू केलं, आणि
बायकानीं लमञातल्या गोटी मोठमोठ्यानं बोलायला सुरवात केली. अमूक
एका प्रसंगी नवऱ्यासुलींच्या आईचं कसं चुकल, आणि आपण समजूत-
दार माणसं म्हणून तो प्रसंग कसा निभावून नेला अशी ती रसाळ चर्चा
चाळली होती बिचारी रेवती खिडकाशीं बसून तें सारं पाहात होती
आणि ऐकत होती. तिच्या माहेरच्या माणसांना वाटेल तक्षी नांव ठेवली
जात होतीं. आणि ती तिला निमूटपणें ऐकून घेणं भाग होतं. फाडकन
कांहीं उत्तर देऊन त्यांचीं तोंडं बंद करावीं असं तिळा एकदां वाटलं.

<० उयामळी
तिनं रघुनाथकडे पाहिलं आणि आवंढा गिळल्यासारखा केला. त्यांचा
ब्रिजचा डाव रंगात आला होता, रेवतीच्या मनःस्थितीची त्याला
कल्पन! तरी होती कीं नाहीं कुणाला ठाऊक

दर स्टेशनवर गाडी उभी राहिली कीं, रघुनाथनं कांहींतरी खायला
ध्यावच. काय तरी खाण्याचा सोस, आणि रवतीलाहि खूप आग्रह करावा.

“ अग, या स्टेशनवर केळीं फार छान असतात--आम्ही सर्वेजण
खार्तो. तू एक तरी खाल्लंच पाहिजे. घे घे”

दर स्टेशनवरच्या या आव्रृत्तीची तिला उबग आली हे बिझिनेस-
मधले लोक असंच उथळपणानं वागत असतात काय? तिच्या मनापुढे
भ्रश्न उभा राहिला

“ खरंच, या रघुनाथच्या देखगेपणापलीकडे याची एकहि गोष्ट मला
पटत नाहीं असं का होतं आहे १ माझंच कुठंतरी चुकतं आहे का १
का खरोखर तक्षी परिस्थिति आहे £ ) असे विचार तिच्या मनात आले
आणि तिच्या घक्याला कोरड पडली.

तिला वाटलं होत. रघुनाथ आपल्याजवळ अगदीं जवळ बसेल, आणि
आपल्याशींच सारखा बोलत राहील काळ्याभोर जमिनी, पिवळीं धमक
शेतं, उंच उंच पवत, खोल खोल दऱ्या-नद्यांचे मोठे मोठे पूल असं
काहीं खिडकींतून दिसू लागलं कीं तिन म्हटलं असतं,

““ बघा तरी-किती छान-किती सुंदर देखावा ” आणि असं म्हणत
असताना त्याच्या दंडाला तिन स्पशे केला असता आणि अननुभूत असं
सुख अनुभवलं असतं.

मग त्यानं गोड हंसून म्हटलं असतं,

““ छु, छे ! बाहेर काय सुंदर देखावा ळागून ग्रेला आहे ! सुंदर
देखावा आहे तो खिडकीपाशींच आहे. ”

आणि मग तिनं सवांना न कळत त्याळा एक चिमटा घेतला असता.

असं त्यानं म्हणावं अद्ली खर्रींच ती सुस्वरूप होती. ऐन तारुण्यातील
झळड असतं तं सोंदये नव्हतं. त्यांत प्रोढपणा'ची झांक होती. आणि म्हणूनच

सतडजोड ८१
त्याः' सौंदयात एक प्रकारचा समजूतदारपणा आला होता. अक्षा
तिच्या रूपाची अजून त्यानं दखल घेतली नसावी, याचं तिला नवल
वाटत होतं.

पण हें सगळं तिच्या मनातील रघुनाथनं केलं असतं. खरा रघुनाथ
तिच्यापासून दूर-पुरुषात बसला होता हिच्याशी बोललं पाहेजे हँ
त्याला माहीतहि झालं नव्हतं,

अशी ती हिरमुसलेल्या मनःस्थितींत असतानाच त्याचा प्रवास
संपला.सव वऱ्हाड आपल्या घरीं आलं सर्वांची घरची काम सुरू झालीं.
इथं त्याना दोन दिवस राहायचं होत. लभाची सत्यनारायणाची पूजा
व्हायची होती आणि तिसरे दिवशीं सकाळीं रघुनाथ पत्नीसह आपल्या
धंद्याच्या गावीं जाणार होता.

पहिला दिवस प्रवासाच्या शिणांत गेला. त्या दिवशी जेवणाव्यति.
रिक्त रघुनाथ तिच्या दृष्टीस पडलाच नाहीं. दुसरा दिवस जावेबरोबर
घरं हिंडण्यात गेला, थोरल्या जाऊबाईनीं आपली धाकटी जाऊ सवाना
दाखवून आणली, त्याच वेळीं सत्यनारायणाचंहि निमंत्रण दिलं,
सध्याकाळ होईपर्यंत बायकाच्या कोंडाळ्यातून तिची सुटकाच झाली
नाहीं.

पोराची रडणी, कोऱ्या ल॒गड्याचा वास, संसारातल्या बाष्कळ गप्पा,
नवऱ्याची कोतुकं, तिला वीट आला या साऱ्यांचा. आणि वधुवरावरून
त्या बोलायला लागल्या कीं तिचा चेहरा घामानं थबथबून जाई बायका
इतकं अश्डील बोळू शकतात हें तिला आता प्रथमच कळत होत. अशी
ती गागरलेली असतानाच एक मुलगी दाराशी येऊन उभी राहून
मोठ्यानं म्हणाली,

“ रेवतीकाकू, तुला नाथकाका बोलावताहेत. तुझे सगळ सामान
घेऊन ये म्हणून सांगितलं आहे बेंग भरायची आहि म्हणे.”

“ भाऊजींनी अगदी खासं निमित्त काढलेलं दिसतंय बायकोची गांठ
घ्यायला? तिच्या जाऊबाई हात नाचर्वात मोठ्यानं हसल्या. इतर

र्या. ६

ी

<२ श्यामली
बायकानींहि पुस्ती जोडलो आणि हदृंशाचा एक धबधबाच निर्माण:
झाला.

रेवती झटकन्‌ उठली भिंतीशी ठेवलेल माहेरून आणलेलं सामान तिने
आपल्या बंगमधें दडपल॑ आणि ती बेग घेऊन सरळ रघुनाथकडे गेरी,
पण रघुनाथ एकटा नव्हता. तिथंच एक सुलगेलाखा तृण काहीं वाचत
बसला होता पण हिला दाराशी पाहताच संकोचानं म्हणा किंवा सम-«
जून म्हणा तो पुस्तक तिथंच टाकून बाहेर निघून गेला,

५ य़ा साऱ्या घरात हा एकटाच शाहाणा दिसतो असं मनाजी
म्हणत रेवतीनें आपली बेंग रघुनाथाच्या स्वाधीन केली,

मिनिटभर दोघंहि स्वस्थच होतीं काय बोलावे तें कुणालाच कळेना.
बेंगेच झांकण धरलेला रघुनाथचा हात थरथरत होता ते रवतीला स्पष्ट.
पणें दिसत होतं.

“ उद्या सकाळीं जायचंय्‌ आपल्याला->” त्याचा आवाज किंचित्‌
घोगरा आला,

द हं 1.6

“ तुझों पातळबितळ टाक या टूकेत ”

ती टूंक लावण्यास खालीं बसली, हं असंच का असतं पतिपत्नीचं
पहिलं भाषण १

टृंकेंत आपले* सूट ठेवण्यासाठी तो तिच्याजवळ सरकला.

तिने चटकन्‌ नाक चढवल्यासारखं केलं.

“ इूर्श-तपकार ओढता वाटतं १ ”

18 हो. का-”

“ नाहीं, वास भरला कपाळात->”

“ आता तुला संवय करून घेतली पाहिजे.”

“ मला नाहीं आवडत ---”

“' पण मला आवडते ना-?? त्यानं एकदम तिला जवळ घेतलं,

“ हे काय £ ” तिनं एकदम दूर होण्याचा प्रयत्न केला. “ह्या काय
रानटीपणा मेला?-_तिचं अंतमेन खवळलं.

तडजोड 4-1

पण तिला दूर होतां आलं नाहीं. तिने डोळे मिटले तिचा चेहरा
लालबुद पडला, घामानं तिचं कपाळ डबडबून आलं. मन सारखं थर-
थरत होतं आणि त्या थरथरणाऱ्या मनातून चित्रं भराभर सरकून
जात होती--_क्षणात तिला झाताराम दिसला. लगेच तिला पाहायला
आलेला रघुनाथ तिच्यापुढे उभा राहिला--तीं केसाची वलयं आणि
तो आताचा रानवट दाडगेपणा--काहींच सहन न होऊन असहाय
पणानं ठिन॑ त्याच्या खाद्यावर मस्तक टेकलं. तपक्रिरीचा दपपे नाकात
भरत होता. आगि आत आत-मन विव्हळत होतं

“< देवा, देवा, तडजोड, तडजोड ती हीच का रे.”

कठीण ग बाई !च्व्त्र ९

“ फटू फट्‌ फटू ”--

फटफटी मोटारचा आवाज ऐकू येतांच हातातला खेळ सोडून
भाली बाहेर आली. भालीची आत्या दाराश्याच उभी होती.

“ आत्या, कोण ग तो-फटू फट्‌ फटू ?--

“: तो होय ? त्याला म्हणायचं माकड ” उषानें कपाळाला आठ्या
घालीत म्हटलं,

उषाची फिरायला निघण्याची वेळ झाली कौ त्या फटफटीचा मालक
रोज अश्याच फेऱ्या घाली त्याच्यावर चिडूनच ती असं म्हणाली होती.

“ आत्या ! माकड कधीं मोटारीवर बसत होय ! तें काय सकेश्ींतलं
माकड आहे काय १” हंसत हंसत भाली म्हणाली, असं म्हणत असताच
तिनं रस्त्यावर बोट दाखवल.

“ आत्या, आर्‍या, तं बघ आता एक माकड सायकल चालवतंय ”,

“ झमाले-चल उगीच बोळ नको कांहॉ-असं म्हणू नये ह॑ वाटेल
त्याला /-उषानं तिला जवळ घेतल, तिचं बोट धरून उषा हळू फाटका-
बाहेर पडली, तिथून ती मैत्रिणीकडे जाणार होती आणि पुढें फिरायला
त्या दोघी मिळून निघणार होत्या. दुसऱ्या गह़ीशीं वळताच पुनः ती
फटफटी मोटार भालीला दिसली. तिनं आत्यानं धरलेले बोट चटकन्‌
सोडवून घेतलं, आणि रस्त्यातच टाळ्या पिटत ती नाचूं लागली.

£ माकडा, माकडा, हूप ! ”

कठीण ग बाई ! <<

“ आले-भाले-कठोण ग बाइ ! ” उषानं एका हातानं तिचं तोंड
दाबून धरलं.

उषाच्या घरांतील प्रत्येक जण दिवसांतून पंचवीसदा तरी त्या छोय्या
भारतीला म्हणे “ कठीण ग बाई ! ” चवथ वर्षे देखीळ अजून पुर
झाले नव्हतं पग अश्शी बोलकी, अशी हुशार आणि अशी खव्याळ !
उषाचा दादा जितका अबोल तितकोच ती बडबडी, आणि उषाची
वैनी जितकी साधो, तितकीच तो लबाड होती ! उषाची ती अतिशय
लाडकी कोलेजची वेळ सोडून ती नेहमीं उषाभोवती घुटवळत असे.
उषा म्हणजे प्रत्येक बाबतींत तिचा आदश होता. तिची आई तिला
आपल्या समजुतीप्रमाण नटवायला पाही, पण त्या चिमुरडीला तें
खपायचं नाही, “ मला आत्यासारखं कुंकू लाव, मला आत्यासारखं
कूळ घाल, ” असा तिचा रुसवा चाले आईलाहि ती म्हणे--

“ निज्ञी, असं मोठं मोठ्ठं पातळ नको नेसू आत्यासारखं नेस. ”

काळ्या रंगाचा तिला विलक्षण तिटकारा. तिचा काका काळा होता,
म्हणून ती त्याच्याकडे जायला नाखूष असे. त्यानं कधीं जवळ घेऊन
तिचा पापा घेतला, कीं आपला गाल चोळून ती लालबुंद कळून टाकी
आणि मुसमुसत कोपऱ्यात जाऊन उभी राही. कुणी विचारलं
तर म्हणे,

“ काकान॑ं काळा रग लावला माझ्या गालाला-शी! ”---

एकदा तिच्या निन्नोकेड कुणी बाह बसायला आल्या होत्या, भालीची
सारखी भुणभुण सुरू होती.

“ निज्ञी, तूं इथं बसूं नको. ” आईला ती चार शब्द बोळ म्हणून
देईना. शेवटीं त्रासून निन्नीनं विचारलं,

“ अग, तुझे काय जाते मी बसलें तर! ”

“< ही काळी आहे. तूं होशील कॉ ”-तिनं त्या बाईकडे मारक्‍या
म्हशोसारखं पाहात सांगितलं. वेनीला शरमल्यासारखं झालं. पाहुण्याबाई
म्हणाल्या,

“ कठीण ग बाई, तुझ्या लेकीपुढें! ”

या बडबड्या आणि फटकळ मुलीनं उषाच्या जीवनांत केवढा बदल
घडवून आणला हें कुणाला सागितलं तरी खर वाटल नसतं. त्याचं
असं झाल--

त्या दिवशी गंधवोचं स्वर्यवर नाटक लागलं होतं उषानं अजून गंधवीचं
काम पाहिले नव्हतं; आणि पाहायची फार उत्सुकता होती. जवतेवेळीं
तिन नाटकाला जाण्याची गाष्ट काढताच दादानं अंगावर दाहारे
आल्यासारखं केळे होतं आणि वैनीनं त्याचा अभिनय लक्षांत घेऊन
म्हटलंहोत॑--

““ शी ग बाई ! नाटक पाहण्यापेक्षा डोळे मिट्टूनच बसावं
लागेल [तिथं ?

पण ते उषाला पटलं नव्हत, तिने ' मखमालीचा पडदा ? हे पुस्तक
अभ्यासातील संदभाचं पुस्तक म्हणून वाचलं हात, “ अखेरचे बंड ”
हो फडक्या'ची कादबरी लायत्ररांतून आणून नुकतीच वाचून सपविली
होती. गंधर्वाबद्दल त्याला न पाहताच तिच्या मनात अभिमान उत्पन्न
झाला होता. शेवटी तिने एकटीनंच नाटकाला जायचं ठरलं. अर्थात्‌
भाली बरोबर जाणारच होती

नाटकाचा कुठला तरी प्रवेश चालला होता. “ रुक्मिणी ' एकटीच
गात होती. उषा ते गाणं ऐकण्यात तह़ीन होऊन गेली होती. आणि
भाली काय मनात येऊन कुणास ठाऊक, सारखा तिच्या गालाला
हात लावून तिचं लक्ष आपल्याकडे ओढून घेण्याचा प्रयत्न करीत
होती,

“ आत्या, यें आत्या. ”

“ काय ग ” कंटाळून जरा मोठ्यानंच उषानं विचारल. समोरच्या
खुर्चांकडे बोट दाखवून हळूच पण फिसक्या आवाजांत भाली म्हणाली,

“ तो बघ तुझा नवरा!”

कठीण ग बाई ! ८७

“ भले--काय हें | भालीच्या तोंडावर तिने हात ठेबला आणि
पुढं पाहिलं. अतिशय उंची सूट पेहरलेला एक गोरापान तरुण त्या
खुर्चावर बसला होता. त्यानं खुर्चीच्या हातावर कोपर टेकून हाताच्या
ज्या तळव्यावर गाल टेकला होता त्या हाताच्या बोटा्ताल हिऱ्याची
अंगठी लखलख करीत होती तिचे किरिण एकदम उषाच्या डोळ्यांत
शिरले. आणि मघापासून जो अत्तराचा दरवळ तिच्या मनाला सुखवीत
होता, तो त्याच्याच अगावरून येत होता हेहि तिच्या लक्षात आलं,
केव्हापासून ती खुर्ची रिकामी होती, तो तिथं केव्हा येऊन बसला, हे
तिला समजल नव्हतं.

आता भाली तिच्या माडीवरून खाला उतरलो. त्याच्या खुर्चीच्या
पाठीवर हात टेकीत ती पुनः म्हणाली--

“ आत्या, तुझा नवरा बघ, तिने असं म्हणायला आणि गाणं
सैपायला गांठ पडली होती. ती ज॑ म्हणाली ते स्पष्ट त्याला ऐकू गेलं
होतं. त्यानं चमकून मागे पाहिल ती घिडटुकली पोर ओठावर बोट
ठेवून मिरस्किलपणानं त्याच्याकडे पाहात होती. गालात ठेवलेल्या
लिमलेटच्या गोळीचा. फुगा मोठा मजेदार दिसत होता. ती कुणाला अन्‌
काय म्हणाली या'चा त्याला बोध झाला नव्हता तिच्या गोड लकर्बावर खूष
होऊन त्यानं विजारीच्या खिशातून एक चॉकलेटची वडी काढली अन्‌

तिच्या हातावर ठेवत तो म्हणाला--

“ काय, छान आहे ना--आवडेलनना तुला ”---
आता तर काय, भाली खूष होऊन गेली. चॉकलेट तर तिला आवड-

७4

तेच होतं. पण तिला जें मोठं आकषेण वाटत होतं, ते त्या वडीवरीळ
ऱचमकदार वेष्ठनाच्या कागदाचं |! ती त्याच्याजवळ सरकत म्हणाली,

“ माझ्याजवळ किती अशा खूप खूप चांद्या आहेत! ”
“ चाद्या--£ ” तिचा पारिभाषिक शब्द त्याला कळला नव्हता,
“ ए, भाले इकडे ये बघू ”--

<< ऱ्यामलठी

आ%४१./५./९५/९६/०१-५४५/९०४,

“ मी नाहीं जा ” आणि मग अंक संपेपर्येत ती त्याच्या शेजारींच
उभी होती. आणि दोन वड्या तिला मिळाल्या होत्या, त्याच्या
माडीवर वेष्ठनाचे कागद मांडून त्याचे चमकदार रंग तोठून पाहण्यात
ती सगळं काहीं विसरून गेली होती.

अंक संपताच तो बाहेर जाण्यासाठी उठला -<

“ मी येऊ १”

£ हो चल->खाऊदववाना£”

“ भाळे--बघ हं--मार देईंन--यें पाहूं--” आता मात्र भालीचा
लाघटपण! असह्य वाटून उषा उभी राहिली त्यानं आता. मागे वळून
पाहिल तो इंसला --

“ येईना--?”

“ पूण->” ती तिला धरण्याला पुढे झाली.

“ हिचे वडील”--त्यानं उषाच्या रोजारच्या खुचौंकडे नजर टाकत
म्हटल,

“ती-ती भाची आहे माझी !” तिच्या शेजारच्या खुचांवर एक बाव-
ळट खप्पड ग्रह्स्थ बसला होता “ याना अस वाटलं तरी कसं ”---तिन
पुन्हा एकदां त्या ग्रहस्थाकडे नजर टाकून नाक मुरडल्यासारखं केल,

“ बरं चल-जाऊं, ” त्यानं भालीचा हात धरला, भाली उड्या
मारत म्हणाली.

“ आत्या, मी जा$तें. तुझ्या नवऱ्याबरोबर जातें ! ”

हट कार्टै->”

“ काय म्हणायचं आहे तिला--"

“ शकू नका हो तुम्ही-द्वाड आहे काटी | ”

“ ऐकूं नका काय £ ऐकलं तर खरं--” तो इंसला.

ती मनाशींच चडफडत जागेवर येऊन बसली अपारेचित तरुणाने
अर्सं अगदीं परिचय असल्यासारखं बोलावं--इंसावं--तिला ते आवडल.

"९५.०८,

-“>“-/“५/"-“«/५/६/--८५/--/०-/५-/५--*-*-/५-<-.../५/५८.«.

कठीण ग बाई ! ८९

७७.” 2”... >” >*->८/..”०”>०”-»/.>>.>-”->“>»/:“<.“../“>.“><.»./../»>“*>“>“.>*५”>”>“>“.“>“-.“-.“ “> _“ “>. .“».“>>>.*>.>»>><.» “>>>” >>” “”»>“>»>/“-/“*>»”»>/>>.“> >» नळ“ ळय

आणि आवडलं नाहीं ! तिला राग आला आणि ती त्याचं त॑ वाक्य
आपल्याशीच उच्चारून हंसलींहि. एक दोनदा तिच्या दारावरून एक
भली मोठी रस्ता भरून टाकणारी शुभ्र मोटर गेला होती आणि त्या
मोटरांत त्या तरुणाला तिने ओझरतं पाहिले होतं. त॑ तिला आठवलं,
आतां घरी गेल्यावर छडीनं फोडून काढायची भालीला--असा तेचा
मनाशी बेत चालला होता, तोंच घंटा झाल्या आणि मखमलीचा पडदा
डोलदारपणें सरकत सरकत वर गेला,

भाली पळत पळत आली ती तिच्या माडीवर चढून बसली.

“ आत्या, आम्हीं काय काय गंमत केली ! आयस्क्रीम घेतलं. ही
घे तुला सुपारी.” आपल्या चिसुकल्या मुठीतनं तिनं आणलेली सुपारीची
पुडी आल्याला देऊं केली, आत्याला सोडून आपण गंमत केली ही गोष्ट
तिच्या मनाला लागली असावी !

“ किती छान आहे त्याची मोटार--आपण जाऊंय़ा मोटारींतून १”

“ गप्प बसतेस कीं नाही->” उषानं खुर्चीकडे येत असलेल्या
तरुणाकडे पाहिले आणि भालीला चिमटा घेतला.

मग आत्याला भिऊन म्हणा किवा खूप मजा केल्यानं कंटाळून
म्हणा, भालींची बडबड बंद झाली. तरी पण एकदां ती उठलीच.

“ अहो, आमच्या आत्याच असलं एक पातळ आहे. छा5न आहे.
माझं पण आहे. ” रंगभूमीवरील रुक्मिणीच॑ पातळ पाहून तिला हें
आठवल असावं. पातळाचं कोतुक करण्याच्या नादात भापण फार
मोठ्यानं बोललो हें तिच्या लक्षात आलं नाही.

“ शुक शुक ” असे आवाज ऐकताच ती बावरली आणि चटकन्‌
त्याच्या माडीवर जाऊन बसली, नाटक संपेपर्यंत मग ती तिथून उठली
नाहीं कीं बोलली नादी.

देवटचा पडदा पडताच उषा उठली.

6 झाले, 'वल लवकर ” दाराशी गर्दी उसळली होती. त्यातूनच
जाण्याचा तिचा विचार होता.

९० इयामली

“ थांबा थोडा वेळ--गर्दी कमी होऊं द्या”--तो न विचारताच
म्हणाला.

“ छ छे, मग ठळकवार्डाची बस नाहीं मिळणार--” भालीन एकदम
पाय आपटले

“ मी नाहो जा. मी ' बस्‌? नं नाहीं येणार | मो पांढर्‍या मोटारीनं
जाणार,

उषानं तिचा हात भोढला तसा तिनं गळा काढला

“ बरं बर॑ मोटारीनं जाऊं हं” त्यानं तिची पाठ थोपटत तिची
समजूत घातली

“< आता काय करावं तरी ”--उषा हतबुद्ध झाली. बाहेर येतांच
तो मोटरीकडे वळत उषाला म्हणाला,

“ चला मलाहि ठळकवाडीलाच जायचंय. मी पोचवता ”

“ नको नको. ”

मालकाचे शब्द ऐकून शोफरनं सफाईंनं मोटरचं मागच्या बाजूचं
दार उघडलं, भाली टुणदिशो आत जाऊन बसली, ता तरुण पुढच्या
सीटवर बसत म्हणाला---

“< बसा ना-_कुठेशी जायच तुम्हाला ”

नाइलाजाने ती गाडीत चढली. तिनं पत्ता सागताच शोफरनं मोटर
सुरू केली. स्टेशन मार्गे पडलं, पुलाचे खाब अंधारात दिसत नाहीसे
झाले. कॉग्रेस रोडवरील दिव्याची माला तरळत गेली अचानक
मोटर थांबली संकोच, भौति, राग, कृतज्ञता, आणि नवीनच कांहीं
तरी, या सर्व भावनाचा भार सहन न होऊन उषाला घुसमटल्यासारखं
झालं होतं. |

“ भालाबाई उतरा--आलं तुमचं घर, ” त्याचा आवाज ऐकतांच
सी भानावर आली.

“£ अय्या ! किती लवकर आढळलं घर--?”

कठीणग बाई! ९१

*०.»८-८.>-“-/-“-“५/-०/-/->-४-८-/-”-”->>/५०./५/-“>€.*>“>/>.*>.*>/>/-:/>>“*>>“><</“>/*/“५-€५-/५/४५//५८५-/-€>/-८५*, ०५९०५९१. ७0५५०७०” “2 “>>> >> .»”.” .»“ »/.>/”.>*>«, कक्कका

“ हो ना, फारच लवकर ”---त्याच्या बोलण्यात दोन अथे आहित
हें तिला जाणवल मोटरीतून उतरताना एक गोष्ट तिच्या ढक्षात आली.
आपण किती बावळट--खरंच ! पत्ता सागून झाल्यावर त्यानं विचार-
ल्यावरून तिन आपलं नार्वह्वि त्याला सांगितलं होतं.

“ कुडे शिकत असता १”

“ राणी पावेतीमधे. बी. ए. च्या वगौत. ” इतकं सागितल्यानंतर
ती जी गप्प बसली होती ती आतापयंत. त्याचं नाव तरी विचारून
घ्यायला हवं द्दोतं कीं नाहीं !

मोटरच्या दाराशी उभं राहून भालीच्या केसाशी खेळत ती
संकोचानं म्हणाली.

“' तुमच-तुमचे नांव वगेरे मला कांहीं ठाऊक नाहीं. ”

“ श्रीनिवास, ”

“ या ना, कॉफी घेऊन चला. दादाची ओळख करून देतें. नादींतर
तो म्हणेल--”

“ हो तोहि खरंच. पण फार वेळ नाहीं. नुस्ता तुमच्या बंधूंना
सांगून जातो. ”

तिच्या मागून तो घरांत आला. भाली स्व्यपाकघरांत पळाली,
मधल्या हॉलमधे त्याला बसवून काफो करण्याकरतां तो स्वयंपाकघरात
गेली. तिचा दादा घरीं नव्हता.

वेनी तिची वाट पाहात होती.

आपण जॉंजेटचं उंची पातळ नेसला आहांत याचे भान न राहतां
उषा एकदम फतकल घाळून वैनीपुढें बसली.

वैनी या तुझ्या पोरीला घेऊन मो आता कुठं कुठं जाणार नाहीं.
तिन॑ दोन्ही हातांनी आपलीं कानशिलं दाबली.

“< अग बाई | त्रास दिलान्‌ वाटतं. ”

“ नाहीं हो--?

९२ श्यामलळी

७%५०../५.” ./-/-//९८/५./”.-/-/”../ >“>/>/-€ >> ./-“--<८/--/-“€-“-“>“>.“-८.” “-“/-“-<५८/५-<५«-/८-५८/५//५८-५६/६८-/--<.५.५. *“/५-//६//-..** >

<<... /-“५/* /-५%/.७

"२ ७.

आणि मग कॉफी करत तिने सवे हकीगत सांगताच वैनीनं तोंडावर
बोट ठेवीत म्हटल,

“< कठीण ग बाई--” आणि त्या हंसल्या.

“ हसता काय--तुम्ही काहीं तरी बोलता--तिला शिकवतां आणि
माझी तिनं फजिती केली. तुमचाच मला राग आला आहे ” तिच्या
डोळ्यात पाणी देखील गोळा झालं.

ती कॉफी घेऊन आली तेव्हा श्रीनिवास भिंतीवरील निसगे चित्रं
पाहाण्यात गुंतला होता,

“ कुणाची चित्र ही १ ”

“< आमच्या दादाची. त्याला नाद आहे---तो बाहेर गेला आहे
नाहोतर आता ओळख---”

“< किती सुंदर आहेत ---”

“« याहून छान आहेत तीं माडीवर त्याच्या स्टुंडिऑत आहेत ”

6 पाहिली पाहिजेत...”

“ रविवारी या त्या दिवशी तो घरींच असतो ”

“ बरं ” म्हणत त्यानं काफी संपवली.

इतक्यात भाली दुडू दुडू धावतच आतून आली तिच्या हातात
दोन कागदाचीं खोकां होती.

“ या बघा माझ्या चांद्या ”--तिनं त्याच्या समोर प्रदरोन माडलं,

“६ माझे पातळ दाखवू १ ”

“ आता नको, मग हं” म्हणत त्यानं तिला जवळ घेतलं. आणि
तिचा पापा घेतला.

त्याच्या गालावरून हात फिरवत ती म्हणाली,

“ तुमचे गाल कसे मऊ आहेत. आमच्या दादांचे गाल टोचतात.
काटे आहेत त्याला...”

“ आले. ” वैनी दाराआड उभ्या असाव्यात. त्यांची दटावणीची
हाक ऐकताच भाली श्रीनिवासला अधिकच बिलगळी,

कठीण ग बाई ! ९३

श्रीनिवासच्या हशानं हॉल भरून गेला होता. आणि उषाला भापण
हंसाव कीं रडावं हें समजेनासं झालं द्दोतं.

श्रॉनिवासची मोटार निघून जाताच उषानं दार बंद केलं. दाराला
बोलट घालताना ती मनाशी म्हणाली,

6 रविवार. ”

ती स्वयंपाकघरात येताच बेनी तिला म्हणाली--

“ वन्स, इतकं कांहीं रागवायला नको हो भालोवर |! ”"

“ पुरे ग ” म्हणत ती पातळ बदलण्यासाठी आपल्या खोलींत गेली.

आणि मग तो रविवार लवकर येईचना., तिच मन तिच्यावर सारखं
जळफळत दवोतं.

“ रविवारींच दादा भेटेल असं काँ सांगितलंस. रोज संध्याकाळीं
भेटतो असं सागितलं असतंस तर काही बिघडलं असतं होय १ बावळट
आहेस मुलखाची ”

रविवारी तर श्रीनिवास तिच्या घरी आलाच होता. पण मग तो
वरचेवर येत होता दादाच्या खोलींत तास तास बसत होता. हॉलमध्ये
उषाशीं बोलत बसे. मग चहा होई आणि मग तो जाई. त्याच्या
वडिलाची मुंबईस एक फमे होती. तिच्या काहीं कामासाठीं स्वत च्या
मोटरनं तो बंगलोरला गेला होता, आणि वाटेंत त्याच्या एका गुजराथी
मित्राच्या आग्रहानं ठळकवाडीस उतरला होता. त्याला येऊन आठ दिवस
झाले होते; आगि पंधरा दिवस तो राहाणार होता त्यालाहि चित्रकलेचा
नाद होता. तिच्या दादानीं आणि त्यानं एक लॅडस्केपहि काढलं होर्त.

संध्याकाळीं तीं सगळीं मिळून फिरायला जात. पण बहुतेक तिला
एकटीला'च जावं लागे. कारण दादाचं काहीं काम निघे. वेनींना स्वयंपाक
करायचा असे. आणि भालीला कुठं न्यायचं नाहीं याबद्दह तर तिन॑
कानाला खडाच लावून घेतल्म होता.

एकदा ती फिरण्यासाठी म्हणून मोटरांत बसत असतांना त्यानं
म्हटलं होतं,

९४ इयामली

*७७/७.५१./१./५५/५/०-९-/-/०/०७९-८/--/-००२५५५५९०”-/-५*-/५/€-€->४४५/--८-.५--/५*-><-५०९-”-<-/५८/५४५*५€४*५-/४*/५४/१५१/€ 7-४ ४-/१७४/४

“* तसा मी नुकताच मोटर हाकायला शिकलो आहे...”

“६ खरंच--मग कांहीं धोका नाहीं ना £ ”

“ बाहेरच्या माणसाना नाही-” तो मिस्किलपरगे म्हणाला.

बसण्यासाठी म्हणून उघडलेलं त्याच्या बाजूचं दार पुनः बंद करून
ती मागें येऊन बसली.

“< आज माझ्या हातून कांहीं अपघात घडावा अशी तुमची इच्छा
दिसते.? सफाईंनं एका वाकणावर मोटार वळवीत तों म्हणाला.

“ ती कशी काय १”

“ म्हणजे मला सारखं तुमच्याकडे पाहण्यासाठी मागें बघावं लागणार
आणि पुढे--मार्ग का बसलात १”

“ घोक्यापासून दूर असावं आपलं ”-

तो मोकळेपणान हसला.

“ चावटपणा पुरे. या पुढं या ”

मनात असूनहि ती मग पुढं गेली नाहो. आपल्या संकोची वृत्तीचा
तिला राग आला,

त्याला आतां मुंबईस जायला दोनच दिवस उरले होते रेक्सला
चागलं पिक्चर आलं होतं ते सवोना दाखवण्याचा त्याचा बेत होता.
तो लवकर मोटर घेऊन त्याच्या घरी आला. तो आला त्या वेळीं दादा
दाढी करत बसला होता. वेनी चहाच्या गडबडीत होती. भाली कुठं
दोजारीं गडप झाली होती. त्यानं उषाच्या दारावर टक टक केले.

“येये आपली कुणी मेत्रीण आली अप्तेल या कल्पनेनं उषा पुढं झाली.
तिचं सारं प्रसाधन आटोपलं होतं खत्रो, पोवडर, सुवासिक तेल आणि
अत्तर यांच्या संमिश्र वासानं खोली भरून गेली होती. अत्तराची बाटली
तिश्या हातातच होती. रुमालावर थेंब टाकून साडीला वास पुसून बोटाचं
उरलेल अत्तर ती कानाच्या पाळ्याना पुसत दाराशीं आली.

श्रीनिवास दारांत उभा होता.

कठीण ग बाई! ९५

18 तुम्ही १ १2

“ ओहो--किती छान दिसतेत ” तो हंसत अप म्हणत आत आला.

“ तुम्हीसुद्धा किती सुंदर दिसता ” अस तिला म्हणायच होत.
पण तिची जीम उचलली नाहीं. “* भपल्या वेड्या संकोचानं औषपण
आपल्या आयुष्यातले किती सुंदर क्षण डावलून टाकतों नाहीं १ ! तिच्या
मनात येऊन गेलं.

“ हू माझं फार आवडतं संट आहे. ”

“: खरंच १” तिला तं माहीत होतं म्हणूनच तिनं तेच खरेदी केलं
होतं. पण ही गोष्ट त्याला कळावी अशी तिची इच्छा नव्हती.

“या ना बसा.” तिनं टेबलाजवळची खुर्ची पुढं केली, पण तो उभाच
होता. टेबलावरील मोठ्या आरशात ल्याचं देखणं प्रतिषिब उमटलं होतं.

७ €*_

टेबलावरील वस्तू आवराव्या म्हणून ती गेली, तों तिचंहि प्रतिबिंब
आरशात आलं.

“ उषा, समोर बघ-”

“ इइदा |!”

त्यानं तिला जवळ घेतल्यासारखं केलं.

“ आ५त्या - ” दाराच्या पडद्याआडून तांबडालाल फ्रांक दिसला
आगि टाळ्या ऐकूं आल्या.

ती चटकन बाजूला झाली. आणि तो शीळ घालत खिडकीतून बाहेर
पाहूं लागला,

भाली आंत आली--

“ आत्या, मीं बघितलं । ” म्हणत ती उषाला जाऊन बिलगली,

“ कार्ट, देऊं का थोबाडींत ! ” ती रागावली पण शेवटीं ददंसलीच,

“ श्रीनिवास, आमचे दादा किनी - निज्नीला असंच करतात-मीं
बघी5$तल.”

“< जातेच कशी-” म्हणत उषा तिथून पळाली.

९८६ इयामली

चहासाठी सगळी हॉलमध्ये जमली होती. आणि उषा सारखी
भाळांच्या मागं लागली होती.---

“ आले, ए भाले, मोटरींत जाऊन बस जा. जा. पम्‌ पम कर जा.
जा कॉ”

तिची ती ताराबळ पाहून श्रीनिवास तिच्याकडे पाहून हंसला.

“< भाले जा ग---”

“ वन्स, पण असं तिच्या कां मार्गे लागता १ राहीना बिचारी-”

पण ती भालीच्या मार्गे का लागली द्दोती दव ती वेनीला सागणं शक्‍य
होतं काय १

(“८७/४७/7४४४ ४४४७४ ७४ ७४ ४४ ७४/७४/७४४७ ४९७४७७

आपल्या संग्रही हवींत अशीं कांहीं निवडक पुस्तके

आपणापापी पणी "टा शी शा पडवी

७ नाट्य ० चची
छापील संसार १ रु. स्त री गज्या
र. गो. साठे ते
| -ण डॉ. के. ना. वाटवे
परक आठ १ रु. वृत्ते आणि अलंकार ॥। रु,
“ण सौ. सुधा साठे ---प्रो. वि. म. कुलकणी
०७ काव्य %
सुधारक र्रु. | * कादंबरी
“माधव ज्यूलियन | पुसलेलीं चित्रे ४॥ रु.
गज्जलाअरठे २रु. | --सो. सुधा साठे
--- माधव ज्शूलियन | ओट घटकेचे राज्य ३ रु.
विरद्दतरड्ठ व २॥ रु. -- रॉ. गो. साठे
-- माधव ज्यूलियन ी
१लाल्हार न ० लघुकथासग्रह
“ण माधव ज्यूलियन ज़ञन्या जखमा २॥ रु,
तो आणिक ती १२. भालचंद्र लाड
र. गो. राठे |
शिलंगण १ रु. | ७ धार्मिक
-- श॑. गो. साठे
यिंवी आणित १ रु. भीगुरुच रित्रसारासृत ३१॥ रु.
मिन न क. “ण वि. रा. बवे
प्रातिपथावर २ रु. . ७कला
--सो. पद्मा
शरादेना २॥ रु. | स्वरनिनाद १॥ रु.
-ण्वा, पु. दामले -ण श्रीधर पार्सेकर
> ._-_----_.
नवीन किताबखाना,
संझगिरी सदन, , . १ 3 दुधवार चोक,

गिरगांव, मुंबई पुणे शहर